انتخاب موضوع تحقيق

طرح تحقيق:‏
‏1-انتخاب موضوع تحقيق : ‏
‏ مقدمه : موضوع، شناسنامه پژوهش است و در واقــع موضوع، محـل تجلي مــختصــات « مفهومي» ‏، « زماني » و « مكاني » پروژه است. موضوع به لحاظ معرفت شناختي قلم، دايره‌اي را دارد كه شعاع آن در واقع ‏شعاع عمل پروژه است. اگر پژوهشي فراتر از موضوع رود و يا بدنه آن نسبت به مختصات مفهومي، زماني و مكاني ‏مندرج در آن كوچكتر باشد، اين اصل دلالت بر عدم تبعيت پروژه مفروض از قواعد روش شناختي دارد. ديوئي‏ ‏ در ‏كتاب « چگونه ما فكر مي‌كنيم » مي‌گويد : اولين مرحله تحقيق احساس وجود يك مشكـل (عنوان ويا همان متغير وابسته )است، به اين معني كــه ‏پژوهشـگر، در كــار خويش با « مانع » يا « مشكلي » ، رو به رو گرديده است كه در حل آن ابهام يا ترديد ‏دارد » .‏
‏ انتخاب و تنظيم موضوع تحقيق، از آن دست مسائل مهمي است كه نياز به تأكيد بيشتر دارد، چون هيچ نوع ‏فعاليت تحقيقي مثبتي را نمي‌توان صورت داد مگر آنكه موضوع آن، از پيش مشخص، معين و روشن گرديده باشد. ‏با توجه به همين ملاحظات است كه انتخاب و تنظيم موضوع پژوهش را بايد بدون شتابزدگي و در نهايت تعمق ‏بررسي كرد و در نظر داشت كه قسمت اعظم وقت مورد نياز براي انجام يك تحقيق، صرف برنامه‌ريزي مراحل اوليه ‏می شود كه عبارت است از : تعيين موضوع پژوهش، تدوين مساله، تدوين فرضيه‌ها، تعيين اهداف، انتخاب روش ‏انجام پژوهش، مشخص کردن ابزار جمع آوری اطلاعات، انتخاب جامعه،‎ ‎جامعه نمونه و نهایتاً انتخاب نوع روش ‏آماري مناسب جهت تجزيه و تحليل يافته‌ها مي‌باشد. محقق موظف است كه در ابتداي تحقيق حوزه وسيعي را كه ‏مايل است در آن پژوهش كند، مشخص سازد. البته بايد گفت كه اين انتخاب بستگی به سليقه شخصي محقق دارد، ‏اما توصيه مي‌شود كه محقق حوزه‌اي را انتخاب كند كه مورد علاقه‌اش باشد و قصد كنجكاوي واقعي و عيني را از ‏موضوعي در آن حوزه داشته، در غير اين صورت، او انگيزه كافي براي پژوهش نخواهد داشت و احتمالاً موفقيت ‏شاياني كسب نخواهد كرد. براي مثال، ممكن است كه يك معلم دبستان « روشهاي آموزش زبان فارسي » ، را يا يك ‏دبير دبيرستان « روشهاي مختلف آموزش علوم » و يا يک فرمانده نظامی « روشهای مختلف مديريت » را به عنوان ‏حوزه‌هاي وسيع، براي انجام تحقيق در نظر بگيرند. هنگامي‌كه محقق اين مرحله از انتخاب را طي نمود، موظف ‏خواهد بود كه از اين حوزه وسيع، يك موضوع ويژه را كه نهايت علاقه اوست، به عنوان موضوع تحقيق خود برگزيند، ‏به عبارت ديگر او بايد ويژه‌ترين سئوالي را كه قصد يافتن جوابش را از طريق به كار بردن روش تحقيق علمي دارد، ‏مشخص و تعريف کرده و به سادگي، كاري را كه مي‌خواهد انجام دهد، بيان نمايد. معمولاً موضوع تحقيق در آموزش ‏و پرورش، سئوالهايي درباره چگونگي روابط موجود در ميان يك مجموعه از وقايع « متغير‌ها » در اين حوزه را مطرح ‏مي‌كند و هدف محقق از اين گونه تحقيقات آن است كه، پاسخ‌هائي را براي اين دست از سئوالها به دست آورد . ‏
بطور مثال: تاثير بين خودشناسي و پيشرفت فراگيري زبان فارسي در فراگيران ابتدائي شهر تهران در سال 1388 ‏چيست ؟ در نمـونـه فـوق محقـق در جستجـوي تعيين رابطـه بين دو متغير « خـود شناسي » و « پيشرفت ‏فراگيري زبان فارسي » در فراگيران ابتدائي شهر تهران در سال 1388 است .‏
‏ 2- تعريف و انتخاب موضوع مورد تحقيق : ‏
‏ تعريف موضوع : « موضوع تحقيق بايد به صورت واضح و روشن، توضيح داده شود و از نظر مختصات مفهومی، ‏مكانی و زمانی بايد داراي دامنه محدود باشد و تا آنجا كه ممكن است فقط يك مساله يا مشكل را به عنوان موضوع ‏مطرح نمايد (يعني همان تشريح مساله» .‏
‏ الف – موضوع تحقيق بايد پشتوانه نظري داشته باشد، موضوع نبايد جهت دار باشد، چه مثبت و چه منفي و نيز ‏موضوع تحقيق يك عبارت خنثي است و داراي دو ويژگي مي‌باشد. عبارت خنثي يعني سمت‌گيري و جهت‌گيري در ‏آن نباشد . ‏
‏ ب- محقق بايد ميان جنبه‌هاي عمومي و خصوصي موضوع تحقيق، تناسب معقول ايجاد كند . ‏
‏ ج – موضوع تحقيق ممکن است به صورت سئوال‌هائی طرح شود و اين سئوال‌ها، پرسش‌هايي در زمينه روابط و ‏همبستگي دو يا چند متغير باشد. البته منظور اين نيست كه موضوع به شكل « رابطه بين. … و. …. چيست ؟ » ‏مطرح شود، بلكه پسنديده‌تر است كه به صورت يک جمله خنثی مطرح و برای آن سئوال‌هايي از اين نوع طرح شود ‏‏: ‏
‏ (1) اثر آموزش واژه‌هاي علوم اجتماعي در پيشرفت فراگيري علم چيست ؟
‏ (2) تأثير روش آموزش خواندن نوع (الف) با مقايسه روش آموزش خواندن نوع (ب) در دانش‌آموزان ديرآموز دبستان ‏x‏ ناحيه 4 آموزش وپرورش تهران درسال 1387 چيست ؟‏
‏ (3) تأثير پايگاه اقتصادي و اجتماعي و موفقيت تحصيلي دانش‌آموزان پسر سال چهارم دبيرستان تهران درسال ‏تحصيل 1388 برگرايش‌هاي شغلي چيست ؟
‏ (4) اثر كاربرد آموزش برنامه‌اي در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان سال چهارم رياضي فيزيك دبيرستان‌هاي ‏‎ ‎XوY‏ شهر تهران در زبان انگليسي در سال 1388 . ‏
‏ (5) تأثير انگيزه بر كارائي در دانشكده فرماندهي و ستاد ارتش در سال 1388 .‏
‏ (6) تأثير نگرش اعضاء هيئت علمي به دانشكده فرماندهي وستاد ارتش درسال 1388 .‏
اين قسمت از تحقيق، پس از تشريح مسئله، سئوالات موضوع مورد تحقيق را مطرح می‌نمايد . ‏
د – دامنه موضوع‌هاي پژوهش در علوم انساني همانند خود علم گسترده و وسيع است و انتخاب يك موضوع ‏تحقيقي، همانند رفتارهاي ديگر تحت تأثير دو عامل به شرح ذيل مي‌باشد : (1) شخصيت ‏‏(2) محيط
و به عبارت ديگر در انتخاب هر موضوع تحقيقي حداقل دو انگيزه وجود دارد : ‏
‏ (1) آنچه كه شما مي‌خواهيد بدانيد. (2) آنچه كه نيازمند به دانستنش هستيد. ‏
شايد بهترين تعريف آنچه كه مي‌خواهيد بدانيد « كنجكاوي روشنفكرانه و علمي‌باشد » . مثال1: موضوع : بررسی ‏تاثير تجربه معلم در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي منطقه4 تهران در سال 1388‏
‏ مساله : پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي منطقه4 تهران تا چه اندازه تحت تأثير تجربه معلم آنها در ‏سال 1387 قرار دارد ؟‏
مثال2 : موضوع : بررسی ويژگي‌هاي جسماني شاگردان و ميزان تأثيرآن بر محبوبيت آنها در بين گروه پسران ‏دبيرستان‌هاي شهر تهران در سال 1388‏
‏ مساله : ويژگي‌هاي جسماني شاگردان چه تأثيري بر ميزان محبوبيت آنها در بين گروه پسران دبيرستان‌هاي ‏شهر تهران در سال 1387 دارد ؟‏
آنچه كه غالباً شما نيازمند به دانستنش هستيد در ( مثال‌هاي بالا ) بيشتر با مواردي در ارتباط است كه مي‌تواند ‏مستقيماً براي بهبود در كلاس به كار رفته شود. البته اين دو انگيزه الزاماً مستقل از يكديگر نيستند، مثلاً كنجكاوي ‏شما ممكن است از يك مشكل (‏‎…t.z.y.x‏) که با آن مواجه هستيد يا به عنوان محقق به شما واگذار شده و يا ‏اينكه به عنوان موضوع پايان نامه يا رساله به فكرتان رسيده، ناشي شده باشد. انگيزه شما در ارتباط با مسائل ‏تحقيقي تنها يكي از عوامل مهم در شناسايي يك موضوع است. بضاعت علمي و تجربه شما نيز به اين انتخاب ‏كمك مي‌كند. ‏
هـ – مسائل و موضوعات مورد تحقيق مي‌تواند كليه نكات ناشناخته و مبهم موجود در طبيعت و در زندگي روزمره ‏انسان باشد. هر يك از موضوعاتي كه از جنبه‌اي نامشخص است و نياز به بررسي بيشتر دارد، مي‌تواند موضوع تحقيق ‏قرار گيرد. در ابتدا بايد موضوع مورد تحقيق دقيقاً تعريف گردد ( بهتر است اين تعريف را به عنوان تشريح موضوع و ‏يا مسئله بيان شود )، که اين تعريف در اين مرحله كار ساده‌اي نيست. مي‌دانيم كه تعريف هر چيز بايد « جامع و ‏مانع » باشد. « جامع يعني، شامل كليه افراد واجد شرايط باشد » و « مانع يعني، آنكه افرادي كه داراي ‏خاصيت مورد نظر نيستند، نتوانند در جامعه وارد گردند » . ‏
‏ بدون اغراق تعريف با اين شرايط كارمشكلي است و اگر اين تعريف كه خشت اول بناي تحقيق قبل از سئوال ‏آغازين (مسأله تحقيق) است، درست گذاشته نشود چه بسا تحقيق مورد نظر نتواند به نتيجه مطلوب برسد. بايد ‏توجه داشت كه براي نتيجه دادن يك تحقيق فقط داشتن اطلاعات و آگاهي كافي نيست، زيرا چه بسا اطلاعات ‏زيادي از جامعه‌اي در دست باشد ولي به علت ابهاماتي كه در مرحله تعريف وجود دارد تحقيق مورد نظر به نتيجه ‏مطلوب نرسد و نتوان از انبوه اطلاعات موجود در جهت دلخواه بهره‌برداري نمود. در عمل ضرورت مورد نياز يك ‏تحقيق خوب، آن است كه قبل از شروع بكار، محقق نهايت كوشش خود را به‌كار برد تا موضوع مورد نظر را از هر ‏جهت تعريف و آن را محدود نمايد تا در عمل اشكالات فراواني از قبيل مبهم بودن موضوع، وسعت ميدان مطالب ‏مورد تحقيق، عدم امكان تحقيق موضوع، عدم دسترسي به حدود مورد نظر و … در كار پيش نيايد و مانع به نتيجه ‏رسيدن يا کمبود منابع مالي وانساني غير قابل تصور براي به نتيجه رسيدن، نگردد. تعريف دقيق و روشن نمودن ‏موضوع مورد تحقيق، محقق يا گروه محققين را كمك مي‌كند كه در مسير هدف اصلي تحقيق، كه همانا پاسخگويي ‏به مشكل يا مشكلات مطروحه است، توفيق يابند. بدون شك بيان و روشن كردن يك موضوع تحقيقي، پس از انجام ‏كليه مراحل تحقيق، در ابتدای امر براي شخص محقق مي‌باشد و هر اندازه موضوع برای محقق روشن‌تر باشد، وصول ‏به اهداف مورد نظر عملي‌تر خواهد بود و بر عكس. بعضي فكر مي‌كنند كه در حين انجام تحقيق، شناخت موضوع و ‏مسئله مورد بررسي بطور تدريجي كامل مي‌گردد. اين چنين فكري در شكل گيري يك تحقيق خوب كاري بدون ‏فايده و گمراه كننده مي‌باشد، چرا که، آنچه عملاً در پايان يك تحقيق مي‌خواهيم به دست آوريم، شناخت مسئله ‏نيست، بلكه جوابي خواهد بود كه براي مشكل مورد نظر بايد به دست آيد. البته تمام تحقيقات هميشه جنبه علت ‏يابي و پيدا كردن روابط علت و معلول را ندارند و بسياري از تحقيقات فقط توصيفي ساده هستند، که خود اين ‏موضوعات نیز، نياز به تعريف دقيق و روشن دارند . ‏
‏ 1-2 – بيان موضوع مورد تحقيق (1) ‏ ‏: بعد از اينكه عنوان پژوهش انتخاب گرديد و معني‌دار بودن آن از ‏طرف گروه تحقيق يا استاد راهنما تأييد شد، محقق بايد به فكرتشريح، تنظيم سئوالات برگرفته از تشريح، مطالعه ‏مقدماتی و بيان مسئله آن به صورتي قابل پژوهش و بررسي باشد. در اين مرحله پژوهشگر تازه كار، دچار زحمت ‏خواهد بود، زيرا با اينكه موضوع تحقيق خود را به طور كلي و عمومي مي‌داند، احتمالاً از تنظيم آن بدان گونه كه ‏قابل آزمون و بررسي علمي‌باشد، عاجز است. ذيلاً دو اصل كه مي‌تواند محقق را در تنظيم و بيان علمي موضوع ‏تحقيق خود ياري دهد آمده است. ‏
‏ الف – موضوع تحقيق بايد شامل توضيح واضح و روشني از آنچه كه پژوهشگر واقعاً قصد تعيين آن را دارد، ‏باشد . ‏
‏ ب – موضوع تحقيق بايد دامنه‌اي محدود ( از نظر مفهوم، زمان و مكان ) داشته باشد و تا آنجا كه ممكن است، ‏فقط يك مسئله يا مشكل (يک متغير وابسته) را به عنوان موضوع تحقيق مطرح كند. در اجراي دو اصل فوق، محقق ‏بايد نکاتی را رعايت کند، از جمله : محقق بايد در تلاش آن باشد كه ميان جنبه‌هاي عمومي و خصوصي موضوع ‏پژوهش، تناسب معقولي را حفظ كند. مثال : ‏
موضوع : بررسی اثر كاربرد آموزش برنامه‌اي در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان دبيرستاني .‏
‏ مسئله :” اثر كاربرد آموزش برنامه‌اي در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان دبيرستاني چيست ؟”‏
‏ سئوالي كلي است و قابل آزمون و بررسي نيست، اما مي‌توان آن را به اين شكل طرح كرد .‏
‏ موضوع : بررسی اثر كاربرد آموزش برنامه‌اي در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان سال دوم نظري دبيرستان فردوسی ‏در درس فيزيك در شهر تهران ، سال 1387 .‏
مسئله : “اثر كاربرد آموزش برنامه‌اي در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان سال دوم نظري دبيرستان فردوسی در ‏درس فيزيك در شهر تهران سال 1387 چيست ؟”‏
كه در آن نوع متغير‌هاي بازيگر در موقعيت و نوع اطلاعاتي كه جمع‌آوري خواهد شد، همگي مشخص‌اند و موضوع را ‏مي‌توان از طريق بررسي علمي مورد مطالعه قرار داد . ‏
ب – موضوع تحقيق نبايد آنقدر جزئي و ناچيز باشد كه مورد اغماض قرار گيرد، مانند : ‏
موضوع : « بررسي پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان در فراگيري لغات زبان فارسي كلاسهائي كه 30 دانـش آموز دارد ‏و مقايسه آن با كلاسهائي كه مركب از 31 دانش‌آموزند » . در اينجا، اضافه شدن تنها يك دانش آموز در كلاس، ‏تغيير چنداني را در فراگيري لغات زبان فارسي در همه كلاس ايجاد نمي‌كند و به همين لحاظ چنين تحقيقي نتيجه ‏بخش نخواهد بود، ولي موضوع‌هاي ذيل ارزش انتخاب را دارند : ‏
‏ (1) موضوع : بررسي تأثير آموزش بيماران جوان مبتلا به بيماری قند بر پيگيري آنان از رژيم درماني خود در ‏شهر تهران در سال 1388 .‏
‏ مسئله : تأثير آموزش بيماران جوان مبتلا به بيماری قند بر پيگيري آنان از رژيم درماني خود در شهر ‏تهران در سال 1388چگونه است ؟
‏ (2) موضوع : بررسي تأثير عوامل اجتماعي و اقتصادي بر پيشرفت تحصيلي دانشجويان علوم اجتماعي دانشگاه ‏آزاد رودهن در سال 1388. ‏
‏ مساله : تأثير عوامل اجتماعي و اقتصادي بر پيشرفت تحصيلي دانشجويان علوم اجتماعي دانشگاه آزاد رودهن ‏در سال 1388 چقدر است ؟‏
‏1- 1-2- براي بوجود آوردن يك موضوع تحقيق مناسب بايد شرايط سه گانه ذيل مورد ‏عمل قرار گيرد : ‏
‏ الف – در موضوع تحقيق بايد، اولاً متغير‌هاي موثر در تحقيق مشخص و آنها را از هر نظر ( ماهيت، نقش و … ) با ‏توجه به طبقه‌بندي و سهم نسبي هر يك از متغير‌ها بين دو يا چند متغير غالب را، تعريف و روشن نمائيم. بطور ‏مثال :‏
‏ اگر موضوع ( مسئله ) مربوط به سه متغير ‏z.y.x‏ است، بايد رابط بين اين سه عامل مثلاً به صورت ‏y = f ‎‎(X,Z)‎‏ مشخص ‌گردد و اگر هر يك از اين متغير‌ها خود به متغير‌هاي ديگري مانند ‏uوt‏ مربوط باشد، اين روابط ‏نيز بايد به صورت ‏X = g (u,t) ‎‏ و ‏‎ Z = h (u,t)‎‏ مشخص ‌گردد و يا حداقل نوع ارتباط آنها اگر قابل مشخص ‏شدن در اين شرايط نباشد، با توجه به سوابق قبلي در نظر گرفته شود. ‏
ب – موضوع مورد تحقيق رابايد حتي المقدور به صورتی تشريح نمود، که متغيرهای اثرگذار (مستقل) و‎ ‎متغير ‏اثرپذير (وابسته) در زمان و مکان مورد نظر محدود شده باشند. مثال: بررسی تاثير متغير‌هاي ‏Z , X‏ بر متغير ‏Y‏ ‏درشهر ‏A‏ در سال 1388 .‏
‏ ج – موضوع مورد تحقيق بايد قابل بررسي و لمس باشد. اگر موضوع مورد بررسي بطور عملي قابل بررسي و ‏پي‌گيري نباشد و اندازه‌گيري و آزمايش براي آن امكان‌پذير نباشد، ارزش علـمي چنين تحقيقي بسيار ناچيز ‏خواهـد بـود، مثلاً درخصـوص مسـائل‏‎ ‎‏ فلسفي، ديني و الهي با وجود آنكه از نظر اجتماعي و اخلاقي اهميت فراواني ‏دارند، ولي از نظر تحقيقات علمي و با شيوه‌اي علمي به علت آنكه تكرار و آزمايش آنها غيرممكن است، نمي‌توانند ‏موضوعات جالبي باشند. بطور اساسي در يك تحقيق خوب، موضوع (مسئله) مورد بررسي بايد از كليه جوانب به طور ‏جامع و مانع تعريف شده باشد و اين تعريف بايد شامل نكاتي باشد كه برخي از مهمترين اين نكات عبارتند از : ‏
‏ (1) تجزيه و تحليل مسئله اصلي تحقيق بايد با ذكر مسائل جزئي‌تر كه با مسئله اصلي رابطه نزديك و تنگاتنگ ‏دارند حتي‌المقدور روشن و متبلور گردد . ‏
‏ (2) واژه‌هائي كه در تعريف موضوع مورد نظر كاربرد دارد، بايد دقيقاً تعريف و روشن گردد. ‏
‏ (3) فرض يا فرضياتی که بدنبال مسئله تحقيق عنوان می گردد، بايد به طور روشن و آشکار بيان شود .‏
‏ (4) وسائل، روشها، تسهيلات و امکاناتي كه در تحقيق موضوع مورد نظر بكار خواهند رفت، بايد دقيقاً تعريف و ‏روشن گردند . ‏
‏ (5) اهميت مسأله مورد تحقيق در زندگي روزمره انسان و نتيجه عملي كاربرد آن و نيز اثراتي كه نتيجه تحقيق ‏مورد عمل محتملاً مي‌تواند به دست دهد، بايد روشن گردد . ‏
‏ (6) تحقيقات و موضوعات مورد بررسي كه به نحوي در ارتباط با موضوع مورد عمل است، بايد روشن و نتايج ‏بدست آمده از آنها در نظر گرفته شود . ‏
‏2-2- ويژگي موضوع تحقيق : ‏
‏ الف – ويژگي صوري : مفاهيم بايد كوتاه – مختصر و بدون ابهام باشند و از به كار بردن مفاهيم اضافي در آن ‏خودداري شود . ‏
‏ ب – ويژگي اجرائي : (1) بررسي فردي در انتخاب موضوع موردتحقيق (2) داشتن نظم و قابل تجزيه و ‏تحليل منطقي باشد (3) آزمون‌پذير باشد (4) تعميم‌پذير باشد (5) تخصص‌طلبي (6) دقت و صحت در ‏مشاهده (7) ابزار اندازه‌گيري وجود داشته باشد ( منطقي بودن (9) جسارت و شهامت (10) اجتناب از ‏موضوع‌هايي كه بار اخلاقي و ارزشي دارند.‏
غالباً موضوع‌هاي تحقيق با كلمات « بررسي »، « تأثير»، « تعيين »، « مقايسه »، « رابطه » ، « موجب » ‏و غيره شروع مي‌شوند . ‏
‏« گذشته »، « حال » و « آينده » موضوع مورد تحقيق را بايد مشخص كنيم، زيرا گاهي اوقات بينش آينده‌نگري ‏مشكل مي‌شود . ‏
‏3-2- منابع و مراجع براي انتخاب موضوع مورد تحقيق: اولين سئوال براي دانشجويان و ‏علاقه‌منداني كه قصد انجام يك تحقيق را دارند، اين خواهد بود كه چگونه موضوعي مناسب براي تحقيق انتخاب ‏كنند و در كجا آن را جستجو نمايند ؟ در اين مبحث، با توجه به اينكه براي انتخاب موضوع تحقيق مقررات و قوانين ‏رسمي و اصولي وجود ندارد، به توصيف بعضي از منابع و مآخذي كه در اين زمينه مفيدند، مي‌پردازيم . ‏
‏1-3-2 – استفاده از تجارب (1) ‏ ‏: براي محقق تازه‌كار، يكي از مفيدترين منابع تهيه موضوع تحقيق، ‏تجارب شخصي او به عنوان يك عضو از نظام آموزشي يا به طور كلي عضوي از اجتماع است. اگر به عنوان مدرس با ‏دقت به اطراف خود بنگريم، ملاحظه خواهيم كرد كه دائماً در معرض اتخاذ تصميم‌هائي راجع به چگونگي تأثيرات ‏تجارب آموزشي بر رفتار دانش‌آموزان هستيم. اگر واقعاً درصدد آن باشيم كه بخواهيم تصميم‌هاي صحيح و بهتري ‏اتخاذ كنيم، لازم است به منظور روائي بيشتر فرض‌هايمان در مورد چگونگي روابط بين تجارب يادگيري و اثر آن و ‏در نتيجه تغيير حاصل در دانش‌آموزان، به تحقيقات علمي توسل جوئيم و به استناد آنها صحت يا سقم فرض‌هايمان ‏را بررسي كنيم . به عبارت ديگر، در اين صورت است كه راهها و روش‌هاي مختلفي كه ما آنها را در آموزش و ‏پرورش به كار مي‌بريم بر اساس پژوهش‌هاي علمي و عمل استوار خواهد شد و نه بر بنياد تعصبات و احساسات ‏شخصي و ذهني. براي معلم علوم اجتماعي در دبيرستان اين سئوال مطرح است .‏
‏ مثال (1) : آيا آموزش علوم اجتماعي از طريق بحث ( سوأل و جواب ) بهتر صورت مي‌گيرد يا از طريق سخنراني ‏توسط معلم ؟
مثال (2) : گاهي اوقات معلم در پي آن است كه رابطه‌اي بين بعضي از خصوصيات دانش‌آموزان و پيشرفت تحصيلي ‏آنان پيدا كند . ‏
مثال (3) : گاهي يك فرمانده در ارتش در پي آن است كه رابطه‌اي بين قدرت جسماني و آموزش سربازان و ميزان ‏كارائي آنان پيدا كند . ‏
مثال (4): يك فرمانده در ارتش مي‌خواهد رابطه‌اي بين دوري سربازان از خانواده و گرايش به اعتياد پيدا كند. ‏
مثال (5): يك مدير كارخانه در پي اين است كه رابطه‌اي بين انگيزه كارگران و ميزان توليد پيدا كند. ‏
بنابراين و با توجه به نمونه‌هاي ياد شده در زمينه چگونگي «استفاده از تجارب» در انتخاب موضوع مورد تحقيق او، ‏كمك موثر و ارزنده‌اي مي‌باشد. ‏
‏2-3-2- استنتاج از نظريه‌ها (1)‏ ‏: پژوهشگران علوم انساني بخصوص علوم تربيتي و رفتاري مي‌توانند از ‏نظريه‌هاي فراواني كه دراين زمينه‌ها وجود دارد، مانند نظريه‌هاي مختلف يادگيري، نظريه‌هاي مختلف شخصيت، ‏نظريه‌هاي مختلف جامعه‌شناسي، نظريه‌هاي روال رشد، نظريه‌هاي مربوط به رشد اجتماعي و امثال آنها، فرض يا ‏فرض‌هايي استنتاج كنند و به تحقيق و مطالعه آنها بپردازند. نظريه‌ها اغلب شامل اصول كلي و عمومي‌اند كه انطباق ‏و كاربرد آن در مسائل ويژه و واقعي مشخص نيست. محققان در اين گونه موارد موظف‌اند كه قابليت انطباق و كاربرد ‏آن را به صورتي قابل آزمون و آزمايش بيان نمايند. پژوهشگر مي‌تواند با توجه به اصول كلي و عمومي نظريه، ‏فرضهايي را كه بيان كننده يافته‌هاي مورد انتظار او از موقعيت علمي به‌خصوصي است عنوان كند و يا از طريق ‏كاوش منظم و علمي به جمع‌آوري اطلاعات بپردازد و تعيين نمايد آيا اطلاعات به دست آمده ‌اين فرض يا فرضها و ‏در نتيجه نظريه را تأييد مي‌كند يا نه. ‏
‏3-3-2 – استفاده از متون مربوط به موضوع (2)‏ ‏: اگر پژوهشگر نتواند با استفاده از مأخذ ذكر شده ‏در زمينه مورد علاقه‌اش، موضوع تحقيق خود را انتخاب و تعيين كند، مي‌تواند از طريق مطالعه نوشته‌هاي موجود و ‏تحقيقات انجام شده در زمينه مورد علاقه‌اش، موضوع تحقيق خود را برگزيند. اين روش از موضوع‌يابي، نه تنها به ‏محقق اين فرصت را مي‌دهد كه موضوع‌هاي جالبي را براي تحقيق خود انتخاب كند، بلكه او را با تحقيقات و ‏موضوعات مختلف در حوزه مورد علاقه‌اش آشنا مي‌كند و چه بسا كه در اثر مطالعه پژوهشهاي ديگران نياز به كاوش ‏بيشتري را در زمينه‌اي احساس كند، يا علاقه‌مند شود كه تحقيق ويژه‌اي را در موقعيت مشابه يا در شرايط ديگري ‏انجام دهد. همانگونه كه ذكر شد، يكي از ويژگي‌هاي تحقيق علمي « قابليت تكرار» آن است. تكرار پژوهش ديگران ‏براي محقق تازه‌ نه تنها كارگاهي مفيد است، بلكه ضروري می باشد، زيرا محقق را قادر مي‌سازد تا مهارت خود را در ‏امر تحقيق آزمايش كند و روائي كارش را بسنجد. به نظر مي‌رسد كه تكرار مطلق تحقيقات ديگران زياد پسنديده ‏نيست، اما اين نكته مطرح است كه ما، در بررسي‌هاي مسائل آموزشي و پرورشي، اغلب به تكرار پژوهشها براي تأييد ‏و تصديق برنامه‌ها با ايجاد تغييرات احتمالي در آنها ناچار هستيم. بهر حال، دانشجو يا محقق با مطالعه و تجزيه و ‏تحليل انتقادي از نوشته‌ها و پژوهش‌هاي ديگران و با كمي آفرينندگي و نوآوري، قادر خواهد بود كه موضوع مناسبي ‏براي پژوهش در زمينه مورد علاقه خويش بيابد. تحقيق چون درباره واقعيت موجود در طبيعت و با توجه به طبيعت ‏بيكران صورت مي‌گيرد منابع آن بسيار متنوع است، لذا علاوه بر منابع ذكر شده منابع ديگري وجود دارد. عموماً ‏براي پاسخ‌گوئي به هر مشكل يا مسئله‌اي، مي‌توان مسأله را عنوان و بر اساس مسأله مطرح شده يك طرح تحقيق ‏تهيه نمود. مسأله تحقيقاتي بطور اصولي مي‌تواند داراي جنبه‌هاي شخصي و يا كلي و عمومي‌باشد. مسائل فردي ‏معمولاً كمتر به صورت يك پروژه يا طرح تحقيق مطرح مي‌گردد و اساساً هدف از يك مسأله تحقيق بررسي مشكلي ‏است كه مربوط به جمعي از افراد يا به عبارت ديگر كلي يا نسبي باشد و جنبه عام بودن آن بيشتر مورد توجه باشد. ‏اين مسائل كلي مي‌توانند واحد‌هاي اجتماعي كوچكتري مثل خانواده، كارخانه، اداره، كلاس درس، مغازه خواروبار ‏فروشي، كارگاه قالي بافي، يك گروهان نظامي، يک تيپ نظامی و … را شامل گردند و در عين حال مي‌تواند شامل ‏موضوعات وسيع جهاني نيز باشد.‏
‏4-3-2- منابع عمده‌اي كه مسائل تحقيقاتي را عنوان، طرح و پيگيري مي‌كنند عبارتند ‏از: ‏
‏ الف- دولت‌ها: با توجه به وسعت كار و فعاليت و نيز مقاصد و هدفها، دولت‌ها اولين و مهمترين منبعي هستند ‏كه به تحقيق نيازمند هستند. اين تحقيقات به صورت‌هاي مختلف اجتماعي، اقتصادي، سياسي و نظامي مثل گرايش ‏به اعتياد، مسأله ترافيك شهرها، استخراج معادن، مشكلات مدارس، توزيع و توليد كالاها و خدمات، مشكلات ‏كارمندان دولت، راههاي جلوگيري از شيوع امراض، راههاي جلوگيري از ناهنجاري‌هاي اجتماعي، مشكلات محيط ‏زيست، مسأله پسابهاي كارخانه‌ها، آلودگي صوتي، آلودگي صدا، مهاجرت روستائيان به شهرها، خودسوزي و ‏خودكشي، رواج توزيع مواد مخدر در بين نوجوانان و جوانان، نگرش معلمان در مورد تنبيه دانش‌آموزان، قشربندي ‏اجتماعي، تحرك اجتماعي، قوم مداري يا فرهنگ مداري، مهاجرت و از خود بيگانگي، تأثير تلويزيون بر فرهنگ ‏خانواده، آرزوهاي شغلي در بين دانشجويان، افزايش طلاق، رابطه عوامل اجتماعي و اقتصادي با پيشرفت تحصيلي، ‏تأثير نقش تبليغات بر نحوه مصرف خانواده و خريد، اعتياد و علل آن، توسعه نيافتگي، علت شكست تحصيلي يا افت ‏تحصيلي در ميان فرزندان خانواده‌هاي مهاجر، علت خاموشی مکرربرق، تاثير آب سدها بر توليد برق و … مي‌باشد. از ‏مشخصات بارز تحقيقات دولتي اهميت و وسعت اين نوع تحقيقات مي‌باشد. عموماً دولت‌ها مقدار قابل توجهي از ‏بودجه مملكت را به امر تحقيق اختصاص مي‌دهند و هر اندازه دولتي پيشرفته‌تر باشد، اين اختصاص بیشتر خواهد ‏بود. به عنوان مثال در سالهاي اخير دولت‌هاي آمريكا، روسيه، چين، ژاپن و اروپا به علت رقابت‌هائي كه با يكديگر ‏دارند، مقدار زيادي از بودجه‌هاي خود را صرف امور تحقيقاتي بخصوص در مورد فضا و ساخت ابزار جنگي پيشرفته ‏نموده‌اند. در ايران در سالهاي اخير با توجه به تحريمهای جهاني و پشت سر نهادن 8 سال دفاع مقدس و تهديدات ‏فعلي، مسائل و مشكلات جديدي را براي كشور به ارمغان آورده، اكثر وزارت‌‌خانه‌ها و سازمان‌هاي دولتي و مؤسسات ‏بزرگ، سازمان‌هائي براي انجام تحقيقات تشكيل داده‌‌اند و بعضاً نيز اقداماتي را شروع نموده‌اند، ولي تحقيق و بررسي ‏در مقايسه با ساير كشورهاي پيشرفته در ايران در مراحل مقدماتي قرار دارد ولي مي‌رود كه جاي خود را پيدا نمايد. ‏
‏ اقدامات وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در سطح دانشگاه‌ها نیز، پيشرفت قابل قبولي نموده ولي بودجه واگذاري ‏در حد پاسخگويي نيست. در كشور‌هاي ديگر مثل ايالت متحده آمريكا ژاپن، انگليس، فرانسه، سوئد و حتي ‏هندوستان اكثر سازمانها و وزارت‌خانه‌هاي دولتي داراي بخش وسيعي بنام مؤسسه تحقيقات هستند و امور مختلف ‏مربوط به هدف‌هاي سازماني خود را دائماً مطالعه مي‌كنند و مسائل و مشكلات مربوطه را طرح و تحقيق مي‌نمايند و ‏معمولاً از بحرانها و پيش‌آمد‌هاي غيرعادي بدين طريق تا حد امكان جلوگيري مي‌نمايند و يا آنها را پيش‌بيني و در ‏موقع وقوع با آگاهي و تسلط قبلي با آن روبرو مي‌گردند. مثلاً در سالهاي اخير موضوع بزه‌كاري جوانان، اعتياد، ‏موادمخدر، كودك‌آزاري، مسأله مسافرت به فضا، آموزش عالي، آموزش‌هاي تخصصي، بازآموزي كارمندان، سازگاري با ‏محيط، مسأله محيط زيست، تكامل تجهيزات نظامي و … از مسائلي هستند، كه در سراسر جهان بارها بوسيله ‏دولت‌ها موضوع تحقيق و بررسي قرار گرفته و مي‌گيرد. بدين طريق با انتخاب مسائل واقعي به عنوان موضوع ‏تحقيقات و رساله‌هاي كارشناسي ارشد و دكتري توسط دانشجويان و محققين موجب كمك به شناخت و حل بعضي ‏از مشكلات مبتلابه امروز جامعه می‌نمايند. ‏
ب – دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشي و تحقيقاتي: اساساً چون پژوهش و آموزش از كارهاي اساسي دانشگاه‌ها ‏است، لذا تحقيقات در آنها در مقايسه با تحقيقات دولتي سابقه طولاني‌تري دارد. از زمان‌هاي بسيار قديم مثلاً در ‏دانشگاه جندي شاپور حتي قبل از اسلام، در مدارس نظاميه، در سيستم آموزشي حلقه‌اي در مدارس علوم ديني و … ‏تحقيقات دانشگاهي مورد توجه علماء و استادان فن بوده است. اين تحقيقات در زمانهاي گذشته روي موضوعات ‏علمي محض چون هيأت، فيزيك، شيمي و الهيات انجام مي‌گرفت و چندان توجهي به تحقيقات و امور مربوط به ‏انسان نمي‌شد، از جمله تحقيقات و بررسي‌هاي خيام در امر نجوم و رياضيات، غياث‌الدين جمشيد كاشاني در امر ‏مهندسي و رياضيات، بوعلي سينا در امر پزشكي و رياضيات، زكرياي رازي در شيمي و پزشكي و … به عمل آمده ‏است. در حال حاضر اساساً فلسفه نوشتن پايان‌نامه‌هاي تحصيلي، كارهاي عملي بمنظور عادت دادن دانشجويان به ‏امور تحقيقي و روشن كردن اين مهم براي آنها است. بدين طريق است كه دانشجو پس از شناخت برخي نظريه‌هاي ‏جديد علمي، روش تحقيق و آگاهي از آمار توصيفي و استنباطي، اقدام به انجام يك كار تحقيقي براي حل مشكل ‏بخصوصی مي‌نمايد و از اين راه مطالب و اصول علمي را در عمل فرا مي‌گيرد و با مشكلات و مسائلي كه براي حل ‏يك مشكل در عمل پيش مي‌آيد، آشنائي پيدا مي‌كند. عموماً در دانشگاه‌هاي امروز جهان نه تنها در موقع ‏فارغ‌التحصيل شدن بلكه در طي دوران تحصيل نيز دانشجو به تحقيق و بررسي مسائل متنوعي مي‌پردازد و تحت ‏نظر استادان بتدريج نحوه اجراي تحقيق را فرا مي‌گيرد تا در آينده، خود را بطور مستقل براي رفع مشكلات آماده و ‏اقدام به انجام تحقيق كند. از اين رو واحد‌هاي دانشگاهي، بزرگترين مراجعي هستند كه مسائل تحقيق را عنوان ‏مي‌كنند و بسته به اهميت موضوع، مبالغ متنابهي از بودجه‌هاي خويش را براي تحقيقات اختصاص مي‌دهند و در ‏اين راه عموماً به كمك دولتها مي‌شتابند و در مؤسسات آموزشي و دانشگاهي مرسوم شده است كه براي تحقيقاتي ‏كه موضوعات آن كاملاً محدود شده است، از يك يا چند نفر دانشجو استفاده شود و البته براي مسائل تحقيقاتي ‏وسيع‌تر، گروه تحقيق، كه شامل متخصصين در زمينه‌هاي مختلف باشند تشكيل و تحت نظر محققين و استادان ‏دانشگاه‌ها روي موضوع مورد بحث تحقيق و بررسي مي‌نمايند. از اين قبيل تحقيقات چه در زمينه‌هاي جنگ، چه در ‏زمينه پيامد‌هاي جنگ تحميلي، بازسازي مناطق جنگ زده و نيز در خصوص مسائل و مشكلات مربوط به توليد و ‏توزيع و … در دانشگاه‌هاي مختلف كشور مورد بررسي قرار می گيرند. به عنوان مثال: تحقيقات انجام شده بوسيله ‏جهادهاي دانشگاهي در خصوص مساله خودكفائي يا تحقيقات و بررسي‌هاي انجام شده بوسيله مركز تحقيقات ‏ساختمان و مسكن در وزارت مسكن و شهرسازي و يا تحقيقات انجام شده در اداره اقتصادي بانك مركزی، وزارت ‏نیرو برای بررسی امکانات توليد برق و … از اين قبیل می باشند. ‏
ج – مؤسسات خصوصي غير دولتي مثل بانكها، شركت‌ها و … : مؤسسات غير دولتي به علت آزادي بيشتري ‏كه در تصميم‌گيري‌هاي خود دارند، براي پيشبرد سريعتر و بهتر هدفهاي خويش و نيز رفع معايب سازماني و ‏همچنين كسب درآمد بيشتر دست به تحقيقات خصوصي مي‌زنند. البته اين قبيل تحقيقات همواره برای نيل به ‏مقاصد خاص مؤسسات نيست و بعضاً هدفهاي عاليتري در آنها مورد بررسي قرار دارد و از دانشگاه‌ها در امر تحقيق ‏كمك مي‌گيرند و كارهاي تحقيقاتي خويش را از اين طريق عملي مي‌كنند. ‏
د – مؤسسات تحقيقاتي و پژوهشی: سازمانها و مؤسساتي كه دستگاه تحقيقاتي مجهزي ندارند، از كارشناسان و ‏امكانات تحقيقاتي موجود در مؤسسات تحقيقاتي و پژوهشی سود مي‌برند. اينگونه مؤسسات كه غالباً مؤسسات ‏غيرانتفاعي هم هستند، مشكلات و مسائلي كه به آنها واگذار مي‌گردد را در قبال دريافت پول، تحقيق و مورد بررسي ‏قرار می دهند. امروزه تعداد و تنوع اين قبيل مؤسسات براي مطالعه و بررسي پروژه‌هاي دولتي و غير دولتي در حال ‏ازدياد مي‌باشد. در بين مسائل تحقيقاتي و پژوهشي عناوين ذيل از جمله مسائلي هستند كه امروزه در كشور به آنها ‏توجه بيشتري معطوف مي‌گردد. ‏
‏(1 ) مطالعه در خصوص پيامدهاي اجتماعي و اقتصادي جنگ تحميلي و پيدا كردن راه جبران ضايعات وارده كه در ‏اين خصوص در كتاب جامعه شناسي جنگ مؤلف مطالبي در اين راستا آورده شده است. ‏
‏( 2 ) اثرات رواني و انساني ناشي از جنگ تحميلي و راه‌هاي مقابله با آن. ‏
‏( 3 ) مسائل و مشكلات مربوط به بازسازي اجتماعي و انساني پس از جنگ تحميلي. ‏
‏( 4 ) مطالعه زندگي شهري، روستائي و مشكلات مربوط به آنها. ‏
‏( 5 )مطالعه در ازدياد جمعيت و مهاجرت و بررسي علل و پيامد‌هاي اجتماعي و اقتصادي آنها.
( 6 ) ‏مطالعه در فرهنگ ملل مختلف و شناخت بيشتر آنها. ‏
‏( 7 ) تحقيق و بررسي در علل بيكاري و اثرات اقتصادي و اجتماعي آن. ‏
‏( 8 ) بررسي تمايلات و روند اجتماعي موجود در جامعه.
( 9 ) ‏مطالعه در رفتار فرد در گروه و اجتماع.
( 10 ) تحقيق در خصوص روابط كار و كارگر و كارفرما.‏
‏( 11 ) حداقل كردن ضايعات در كارخانه‌ها چه از حيث مادي و چه از لحاظ انساني.‏
‏( 12 ) مطالعه در وسائل و نيروي انساني. ( 13 ) بررسي عوامل موثر بر آلودگي تصويري،صوتی و… شهر تهران. ( 14 ‏‏) بررسي اداره امور در مؤسسات دولتي و غير دولتي. ( (15 ) بررسي تأثير وسائل نقليه موتوري بر ميزان آلودگي ‏هواي شهر تهران. ‏
‏( 16 ) تحقيق در موضوعات اقتصادي از قبيل در آمد ملي، بازاريابي و غير. ‏
‏( 17 ) بررسي وضعيت مسكن دانشجويان. ( 18 ) گرايشات جوانان به اعتياد و علل آن. ‏
‏( 19 ) بررسي آلودگي صوتي صنايع و مشاغل در شهر تهران. ‏
‏ (20 ) تحقيق و بررسي در زمينه تمايلات سياسي و ميزان مشاركت مردم در امور عامه.‏
‏ (21 ) جستاري جامعه شناختي راجع به حاشيه‌نشينی فضايي و اجتماعي در شهر تهران. ‏
‏ ( 22 ) عدم برنامه‌ريزي جهت استقرار صنايع و مشاغلي كه باعث آلودگي صوتی مي‌شود. ‏
‏ ( 23 ) طراحي غير اصولي واحد‌هاي صنعتي و صنفي که باعث آلودگي صوتی مي‌شوند. ‏
همان طوري كه گفته شد، انتخاب موضوع تحقيق امري كاملاً شخصي است و ارجح است كه موضوع انتخابي، ‏موردعلاقه محقق باشد، اما از آنجا كه آگاهي به عناوين تحقيقي در زمينه آموزش و پرورش نيز مي‌تواند تا حد ثمر ‏بخشی پژوهشگران تازه‌كار را ياري كند، فهرستي از زمينه‌هاي موجود در آموزش و پرورش كه براي انتخاب موضوع ‏تحقيق مفيد است ذيلاً آورده مي‌شود: ‏
الف – زمينه‌هاي عمومي آموزش: ‏
‏ (1) آموزش با استفاده از كتاب‌هاي مختلف خود آموز ‏
‏ (2) آموزش برنامه‌اي (‏Programmed in struction‏) ‏
‏ الف – آموزش از طريق كامپيوتر ب – آموزش از طريق ماشين
‏ ج – آموزش تلويزيوني، از طريق مدار باز يا بسته د – آموزش از طريق رسانه‌هاي مختلف
‏ (3) آموزش فرد مدار ( ‏individualized in sttuction‏ ) ‏
‏ (4) آموزش توسط گروهي از مربيان ( ‏Team Teaching‏ ) ‏
‏ (5) برنامه‌هاي آموزشي شبانه. ‏
ب – زمينه‌هاي آموزشي خاص: ‏
‏ (1) فعاليت‌هاي فوق برنامه (2) يادگيري زبان دوم
‏ (3) باز آموزي در حين خدمت (4) تمرين معلمي در حين تحصيل
‏ (5) برنامه آموزش پيشرفته (6) برنامه‌هاي مشاوره و راهنمائي
‏ (7) برنامه‌هاي ديواري – شنيداري (‏audiovisual programs‏) ‏
‏ ( بررسي تأثير برنامه‌هاي پيش از مدرسه در موفقيت خواندن دانش‌آموزان سال اول ابتدائي. (9) آموزش ‏مسائل جنسي (10) آموزش كودكان استثنائي
ج – زمينه‌هاي وابسته به آموزش: ‏
‏ (1) گرو سنجي (2) مقررات مدرسه و كنترل شاگردان
‏ (3) تكاليف شب و تمرينات كلاسي ‏
‏ (4) فعاليتهاي دانش‌آموزان خارج از مدرسه، مانند كار، فعاليت‌هاي فرهنگي، مطالعه، ديدن تلويزيون و…‏
‏ (5) بررسي نظرات و هدفهاي حرفه‌اي و شغلي دانش‌آموزان ‏
‏ (6) رابطه بين غيبت دانش‌آموزان و موفقيت تحصيلي آنان
‏ (7) مقايسه تأثير دو يا چند روش مختلف از آموزش در موفقيت تحصيلي فراگيران ‏
‏ ( فعاليت‌هاي خارج از مدرسه معلمان، مانند كار، فعاليت‌هاي سياسي يا فرهنگي، تفريح و … ‏‏(9) روحيه معلم و رضايت شغلي ‏
‏ (10) مقايسه وضعيت بازنشستگان آموزش و پرورش با ساير باز نشستگان
‏ (11) وضعيت بهداشت و درمان فرهنگيان (12) وضعيت مسكن فرهنگيان
‏ (13) برنامه مدارس ملی (14) مدارس شهري و روستائي ‏
‏ (15) مطالعه تاريخي يك موئسسه آموزشي يا يك برنامه آموزشي ‏
‏ (16 ) ساختمان و امكانات مدرسه، مانند: نور، فضا، امكانات ايمني و مانند آنها
‏ (17 ) پيگيري فارغ التحصيلان (18 ) تأثير محيط بر رفتار دانش‌آموزان
‏ (19 ) هماهنگي خانواده‌ها، اولياي مدارس و رفاقت‌هاي دانش‌آموزان
‏ (20) تأثير رابطه معلم و دانش آموزش و پيشرفت تحصيلي
د – توصيه‌هايي در ارتباط با انتخاب موضوع (يا مسأله)، توسط برخي از پژوهشگران مطرح شده است، كه در ‏مباحث قبلي بيان و بدنبال آن مي‌توان از توصيه «جان بست» براي يك موضوع (يا مسأله) پژوهش از منابع ذيل ‏استفاده نمود: ‏
‏ (1) مسائل محيط آموزش (كلاس، مدرسه) و يا محيط اجتماعي
‏ (2) تغيير در ابزار و مواد آموزشي، كمك آموزشي (3) تجارب تحصيلي
‏ (4) مشورت با استادان راهنما و مشاور. ‏
چنانچه منابع فوق، منابع ذكر شده قبل آن و منابع ذيل را هم به آنها اضافه كنيم، مي‌توان ليست نسبتاً كاملي از ‏منابع آموزشی يافت: ‏
‏ (1) مراجعه به منابع آموزشي نظير: دانشنامه‌ها، فرهنگنامه‌ها، نشريات ادواري؛
‏ (2) تجارب آموزشي هر يك از معلمان درگير با مشکلات دانش‌آموزان، وسايل آموزشي، آزمونهاي پيشرفت ‏تحصيلي، كتب درسي، مقررات آموزشي و مديريت آموزش؛ ‏
‏ (3) تماس با محيط‌هاي آموزشي و پژوهشي. ‏
وزارت آموزش و پرورش در سال 1366 به منظور جهت دادن به تحقيقاتي كه دانشجويان در ضمن تحصيل انجام ‏مي‌دهند 236 عنوان تحقيق را در حوزه‌هاي مختلف آموزشي و پژوهشی بر اساس اولويت‌های تحقيقاتي اعلام كرده ‏بود. ( احتمالاً هم اكنون (1387) موضوعات بيشتري را اعلام نموده باشند) كه در ذيل به نمونه‌هايي از آنها اشاره ‏مي‌کنيم: ‏
‏(الف) هدفهاي آموزش و پرورش: ‏
‏ (1) پژوهش در زمينه هدفهاي آموزشي رسمي ( ابتدايي، راهنمايي، متوسط، نظري متوسط فني و حرفه‌اي و ‏عالي )؛ ‏
‏ (2) بررسي هدفهاي آموزش غيررسمي بزرگسالان؛
‏ (3) رابطه هدفهاي آموزش و پرورش با نيروي انساني مورد نياز. ‏
‏( ب ) شناخت دانش‌آموزان: ‏
‏ (1) نحوه تهيه و تنظيم آزمونهاي اندازه‌گيري هوش و استعداد تحصيلي دانش‌آموزان؛
‏ (2) بررسي انگيزه و علايق دانش‌آموزان و ارتباط آنها با پيشرفت تحصيلي؛ ‏
‏ (3) رابطه پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان با وضع اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي والدين؛
‏ (4) تهيه الگوهاي لازم درباره ويژگيهاي مختلف دانش‌آموزان در مراحل مختلف رشد؛
‏ (5) بررسي مسايل و مشكلات آموزش، رواني و خانوادگي دانش‌آموزان ابتدايي، راهنمايي و متوسطه. ‏
‏(ج) برنامه‌هاي درسي: ‏
‏ (1) تأثير هر يك از مواد درسي در پژوهش استعدادهاي بالقوه آدمي؛ ‏
‏ (2) رابطه بين مفاهيم درسي و تأثير آنها در رشد اجتماعي؛
‏ (3) بررسي رابطه افقی بين مواد درسي؛
‏ (4)بررسی رابطه عمودی مواد درسی.‏
‏(د) كتب درسي و مواد و وسايل آموزشي: ‏
‏ (1) رابطه شكل ظاهري كتاب در ايجاد علاقه و تأثير آن در ميزان يادگيري؛
‏ (2) نحوه ارائه مطالب درسي و ارتباط آن با ميزان يادگيري؛ (3) بررسي كتب درسي از نظر محتوي و ارائه ‏مطالب؛ (4) رابطه عمودي و افقي كتب درسي؛ ‏
‏ (5) نقش وسايل آموزشي در رشد اجتماعي دانش‌آموزان. ‏
‏(ه ) روش‌هاي تدريس: ‏
‏ (1) بررسي رابطه روش تدريس با مرحله رشد دانش‌آموزان؛ (2) بررسي ميزان تناسب روش تدريس با طبيعت و ‏ساخت ماده درسي؛ (3) رابطه روش تدريس با ميزان يادگيري؛ (4) رابطه روش تدريس در افزايش يا کاهش ميزان ‏خلاقيت دانش‌آموزان؛
‏ (5) بررسي شيوه‌هاي مختلف تدريس و تعيين موفق‌ترين روش.‏
‏(و) ارزشيابي كتب درسي: (1) ارزشيابي كتب درسي از نظر محتوي؛ ‏
‏(2) ارزشيابي كتب درسي در رابطه با هدف‌هاي آموزش؛ (3) ارزشيابي كتب از نظر انطباق يا نياز مناطق مختلف؛ ‏‏(4) بررسي ميزان استفاده معلمان از كتب كمك آموزشي. ‏
‏(ز) مسايل مربوط به معلم: (1) بررسي مراكز مختلف تربيت معلم از نظر نيروي انساني، فضاي آموزشي؛ (2) ‏بررسي نظام مطلوب و دوره‌هاي آموزشی تربيت معلم؛ (3) بررسي پايگاه اجتماعي معلم؛ (4) بررسي وضعيت ‏معلمان حق التدريس (از مؤلف)؛
‏ (5) علل ترك خدمت معلمان؛ (6) بررسي وضعيت مسكن معلمان (از مؤلف)؛
‏ (7) مقايسه حقوق و مزاياي معلمان با افراد ساير سازمان‌هاي كشوري (ازمؤلف)؛
‏ ( تعيين ويژگي‌هاي يك معلم نمونه؛ (9) بررسي مسايل و مشكلات آموزش معلمان؛ ‏
‏ (10) بررسي شيوه‌هاي ارزشيابي معلمان. ‏
‏(ح) پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان و عوامل موثر درآن: (1) رابطه برخورد عاطفي معلم با پيشرفت ‏تحصيلي دانش‌آموزان؛ (2) بررسي روشهاي مختلف ارزشيابي پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان؛ (3) مقايسه تأثير ‏تشويق، تنبيه و نصيحت در پيشرفت تحصيلی دانش‌آموزان دختر و پسر به تفكيك؛ (4) تأثير امتحانات يكنواخت ‏در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان؛ (5) تأثير جنس معلم در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان. ‏
‏(ط) شكست و ترك تحصيل: (1) مقايسه ميزان افت تحصيلي در مقاطع مختلف ( دبستان، راهنمايي و ‏دبيرستان )؛ (2) بررسي عوامل موثر شكست دانش‌آموزان در مقاطع مختلف تحصيلي؛ (3) مقايسه علل افت و ‏شكست دانش‌آموزان مقاطع مختلف تحصيلي در شهر و روستا؛ (4) رابطه شكست و افت تحصيلي با وضعيت ‏اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و خانواده؛ (5) رابطه شكست و افت تحصيلي با دو زبانه بودن؛ (6) رابطه شكست ‏دانش آموز با سن او هنگام ورود به دبستان؛ (7)رابطه شكست و افت تحصيلي با نحوه كاروبرخورد معلم. ‏
‏(ي) آموزش و پرورش كودكان استثنايي: (1) بررسي نحوه گزينش دانش‌آموزان تيزهوش؛ (2) بررسي ‏ويژگي‌هاي رواني، آموزشي و شخصيتي دانش‌آموزان تيزهوش؛ (3) رابطه تيزهوشی با ترتيب تولد؛ (4) عادات ‏مطالعه در نزد تيزهوشان؛ (5) ويژگي‌هاي كودكان عقب‌افتاده و نحوه طبقه‌بندي آنها؛ (6) رابطه عقب افتادگي ‏كودك و ازدواج‌هاي فاميلي؛ (7) رابطه عقب‌افتادگي كودك و سن مادر هنگام ازدواج. ‏
‏(ك) مواد آموزشي و… : (1) بررسي سير تحول سواد آموزي و مقايسه عملكرد هر دوره.؛(2) بررسي نظام مطلوب ‏ارزشيابي در سوادآموزي؛ (3) بررسي علل افت تحصيل در سوادآموزي؛ ‏
‏ (4) تعيين ويژگي‌هاي يك آموزشيار ممتاز يا نمونه؛ (5) بررسي محتوي كتابهاي سواد آموزي و تعيين نياز‌هاي ‏اساسي از نظر محتوي؛ (6) تعيين ملاكهاي لازم براي انتخاب آموزشياران و راهنمايان تعليماتي؛ (7) بررسي نقش ‏وسايل ارتباط جمعي در ايجاد انگيزه در بيسوادي. ‏
‏(ل) رشته‌هاي مختلف تحصيلي: (1) مقايسه رشته‌هاي مختلف تحصيلي در چند كشور؛ (2) تعيين رشته‌هاي ‏مورد نياز؛ (3)مقايسه رشته‌هاي مختلف تحصيلي وتعيين علل گرايش‌يابي علاقگي به هريك از آنها ؛ (4) بررسي ‏ميزان موفقيت فارغ‌التحصيلان رشته‌هاي مختلف تحصيلي بعد از فارغ‌التحصيل شدن؛ (5) ارزشيابي ميزان موفقيت ‏هر رشته در دسترسي به هدف‌هاي از پيش تعيين شده. ‏
‏(م) برنامه‌ريزي: ‏
‏ (1) بررسي مديريت و اداره يك واحد آموزشي؛ (2) مقايسه مديران تحصيل كرده با مديران تحصيل نكرده ازديدگاه ‏برنامه‌ريزي؛ (3) نقش برنامه‌ريزي در بالا بردن كارايي يك واحد آموزش؛ (4) رابطه برنامه‌ريزي در ‏ميزان رضايتمندي كاركنان يك واحد آموزشي. ‏
‏(ن) چگونگي استفاده از اوقات فراغت: ‏
‏ (1) بررسي نحوه گذراندن تعطيلات تابستاني دانش‌آموزان؛
‏ (2) بررسي ميزان مشاركت واحد‌هاي آموزشي در پركردن اوقات فراغت دانش‌آموزان؛ ‏
‏ (3) تأثير چگونگي اوقات فراقت در بالا بردن رشد ذهني و عاطفي دانش‌آموزان. ‏
‏( س) نقش اوليا و مربيان: ‏
‏ (1) نقش اوليأ و مربيان در مديريت مدرسه؛
‏ (2) نقش اوليأ و مربيان در تشويق معلمان مدارس؛
‏ (3)تأثير همكاري والدين با مدرسه در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان. ‏
‏4-2- ملاكهاي انتخاب مسائل تحقيقاتي: در خصوص انتخاب مسائل تحقيقاتي نكاتي را بايد مورد توجه ‏قرار داد كه بعضي از مهمترين آنها عبارتند از: ‏
‏ (1) خود داري از دوباره كاري تحقيقات و وفاداري نسبت به تحقيقات انجام شده قبلي؛
‏ (2) اهميت مسأله تحقيق و ارزش ادامه آن؛ ‏
‏ (3) علاقه‌مندي و كنجكاوي و كنش علمي براي دريافت واقعيات؛ ‏
‏(4) آموزش، شرايط و كيفيت فردي شخص محقق؛
‏ (5) فراهم بودن اطلاعات و عملي بودن روش مطالعه؛ ‏
‏(6) وجود وسائل و امكانات مورد نياز تحقيق و مناسب بودن شرايط كار؛
‏ (7) امكان همكاري و همياري در امر برگزاري تحقيق بين واحد‌ها و افراد ذيربط؛
‏ ( مخارج تحقيق و استفاده احتمالي از آن؛ ‏
‏ (9) مشكلات، موانع، رويدادها و خسارت احتمالي در رابطه با تحقيق؛ ‏
‏ (10) عامل زمان. ‏
در هنگام نوشتن موضوع تحقيق، بايد خصوصياتي كه براي يك عنوان خوب برشمرده مي‌شود در نظر گرفت. اين ‏موارد بطور خلاصه عبارتند از:‏
الف- از كلماتي كوتاه، رسا و در حد امكان از يك زبان استفاده شود؛
ب- عبارت گويا باشد و گيج كننده نباشد. از اختصاراتي كه ممكن ا�

مروت آزادبخت