روش تحقيق تجربي حقيقي (آزمايشي)

كليات- تحقيق تجربي روشي سيستماتيك و منطقي براي پاسخ دادن به سئوال ذيل است.« اگر اين كار تحت ‏شرايط كنترل شده‌آي انجام گيرد چه خواهد شد؟»‏
آزمايش‌كنندگان، محرك، رفتار يا شرايط محيطي را دست‌كاري مي‌كنند، سپس چگونگي تاثير اين امر را در تغيير ‏وضعيت و يا رفتار آزمودني مورد مشاهده قرار مي‌دهند.‏
دست‌كاري آنها دقيق و منظم است. آنها بايد از عوامل ديگري كه بر نتيجه كار اثر مي‌كند آگاه باشند و آنها را به ‏گونه‌اي كنترل نمايند يا از ميان بردارند كه به‌توانند بين عامل دست‌كاري شده و آثار مشاهده‌شده رابطه‌اي منطقي ‏برقرار سازند.‏
‏ روشی تجربی، روش را براي آزمودن فراهم مي‌كند. پس از آنكه محقق مساله‌اي را تعريف كردند، براي آن يك ‏پاسخ آزمايشي يا فرضيه پيشنهاد مي‌كنند. آنان فرضيه را مي‌آزمايند و بر اساس رابطه ميان متغيرهاي كنترل ‏شده‌اي كه مشاهده كرده‌اند آنها را تائيد يا رد مي‌كنند. بايد توجه داشته باشيم كه تائيد يا رد يك فرضيه بر اساس ‏احتمال بيان مي‌شود نه بر اساس يقين.‏
‏ تجربه،‌ روش كلاسيك آزمايشگاه، علم است كه در آن عناصر دست‌كاري شده و آثار مشاهده شده را مي‌توان كنترل ‏كرد. اين روش پيچيده‌ترين، دقيق‌ترين و موثرترين روش براي كشف و پروراندن رشته‌اي از دانش‌ سازمان‌يافته ‏است.گرچه بيشترين كاربرد روش تجربي در آزمايشگاه است، اما بايد دانست كه در موقعيت‌هاي غيرآزمايشگاهي ‏مانند كلاس درس نيز كه عوامل يا متغيرهاي مهم را مي‌توان تا حدودي كنترل كرد، به گونه موثري بكار مي‌رود. ‏هدف آني آزمايش، پيش‌بيني وقايع در موقعيت‌هاي تجربي است. هدف غائي آن تعميم روابط متغيرها است به ‏گونه‌اي كه در خارج از آزمايشگاه و در مورد جامعه گسترده‌تري نيز كه مورد نظر محقق است صدق كند. ‏
‏ تحقيقات تجربي ( آزمايشي )يكي از تحقيقاتي است كه در مطالعات مي‌تواند به مقدار زيادي مورد استفاده قرار ‏گيرد. طرحهاي تحقيق تجربي طرحهائي هستند كه در آنها حداقل يك متغير مستقل در اختيار محقق باشد تا نتايج ‏و رابطه علت و معلولي برايش از طريق آزمايش تجربي روشن گردد.در اين روش از روش‌هاي رگرسيوني كه بعداً ‏مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.استفاده می گردد.‏
‏ آزمايش دقيق‌ترين و در عين حال پيچيده‌ترين شكل پژوهش علمي است. يكي از ويژگيهاي عمده اين روش ‏كنترل است و با عنايت به اين ويژگي است كه پژوهشگر توانايي تعيين روابط علت و معلولي بين متغيرهاي مورد ‏پژوهش را دارد. به عبارت ديگر هدف آزمايش استنباط روابط علت و معلولي بين پديده‌هايي است كه مورد كنترل ‏قرار گرفته‌اند. آزمايش حادثه‌اي است، كه به منظور جمع‌آوري اطلاعات دربارة يك يا چند فرضيه، بوسيله محقق ‏طرح‌ريزي و اجرا مي‌شود. آزمايش داراي ويژگيهاي عمده‌اي است كه موجب تمايز اين روش پژوهشي از ساير ‏روش‌ها مي‌شود.‏
يك آزمايش عبارت است از يك مطالعه علمي كه محقق يك يا چند متغير مستقل را كنترل، دستكاري شده و اثر ‏آنها رابطه معني‌داري برقرار سازد.‏ اين روش دقيق‌ترين و موثرترين روش براي كشف، اصول و نظريه‌هاي علمي و ‏صحيح‌ترين روش‌هاي كشف حقيقت است.در تحقيقات تجربي، محقق بمنظور كشف روابط علت و معلولي،‌ يك يا ‏چند گروه را به عنوان گروه آزمايش تحت شرايط خاص قرار مي‌دهد و نتايج حاصل را با نتايجي كه از يك يا چند ‏گروه بنام گروه گواه يا شاهد كه تحت اين شرايط نبوده‌اند مقايسه مي‌كند.‏
‏- در تحقيقات تجربي علاوه بر متغيرهاي مستقل و وابسته ممكن است متغيرهاي نامربوط يا ناخواسته وجود داشته ‏باشد كه محقق از كنترل آنها عاجز باشد و گاهي اثر آنها بر متغيرهاي وابسته تا آن اندازه است كه نتايج تحقيق را ‏بي‌اعتبار مي‌سازد. از آنجا كه در تحقيقات تجربي حقيقي، اساس كار بر كنترل شديد اين نوع متغيرها است، در زير ‏روش‌هائي كه براي حذف كردن يا به حداقل رساندن اثر اين نوع متغيرها مفيد است، بيان گرديده است.‏
‏1- روشهاي معمول براي كنترل متغيرهاي نامربوط يا ناخواسته:‏
الف- حذف كامل متغير نامربوط از محيط تجربي‏ ‏:در اين روش، محقق، متغير ناخواسته يا نامربوط را از موقعيت ‏تجربي كاملاً حذف مي‌كند، مانند: استفاده از ديوارهاي شيشه‌اي يك‌طرفه در موقعي كه امكان دارد مشاهده كننده ‏عامل حواس‌پرتي براي گروههاي تجربي يا شاهد باشد، يا حذف متغير جنسيت از طريق انتخاب نمونه‌هاي تجربي از ‏يك جنس (زن يا مرد) و مانند آنها.‏
ب- همانند كردن نمونه‌ها يا موردها ‏:‏
‏ در اين روش، محقق با انتخاب جفت‌ها يا گروههائي از افراد با داشتن ويژگيهاي همانند يا تقريباً يكسان و تعيين ‏يك گروه از آنها به عنوان گروه تجربي و گروه ديگر به نام شاهد، مي‌تواند تا حدّ‌ مطلوبي متغيرهاي نامربوط را كنترل ‏كند. در اين روش، اگر محقق بخواهد افراد را بر اساس بيش از يك متغير همانند كند، در تكميل نمونه‌هاي خود ‏دچار اشكال خواهدشد، زيرا تعداد شباهت‌ها و برابريها در افراد بسيار اندك است. بايد به خاطر داشت كه روش ‏همانند كردن، روشي كاملاً مطلوب نيست،‌ مگر آنكه افراد جفت‌ها يا گروهها به طور تصادفي و اتفاقي بين گروههاي ‏نمونه مورد مطالعه، تقسيم شوند. ‏
ج- موازنه كردن موردها‏ ‏:‏
‏ تقسيم آزمودنيها به گروه تجربي و شاهد بر اساس ميانگين‏ ‏ و واريانس‏ ‏ تقريباً «برابر» را موازنه كردن موردها ‏مي‌نامند. اما برابري يكنواخت و يكسان از اين حيث از لحاظ مباحث آماري غيرممكن است.بنابراين،‌ محقق بايد در ‏مورد اينكه « چه ميزان تفاوت را تقريباً برابر مي‌داند »، تصميم بگيرد و در گزارش خود نيز اين نكته را به عنوان ‏محدوديت خارج از كنترل در تحقيق خود ذكر كند. ‏
د- تجزيه و تحليل كوواريانس ‏: در اين روش، محقق با استفاده از روش‌ها و تكنيك‌هاي آماري پيشرفته مي‌تواند ‏اثرات متغيرهاي ناخواسته را در گروههاي تجربي و شاهد حذف كند.‏
هـ- روش اتفاقي يا تصادفي‏ ‏:‏
‏ در روش اتفاقي يا تصادفي، انتخاب و گزينش آزمودنيها كاملاً تصادفي است به اين نحو كه شانس انتخاب براي هر ‏مورد يا آزمودني مساوي است. از اين طريق مي‌توان به گونه‌اي موثر اثر تعصبات و متغيرهاي نامربوط و ناخواسته را ‏حذف كرد يا به حداقل رساند. روش مذكور، در حال حاضر موثرترين روش براي برابر كردن گروهها و كنترل ‏متغيرهاي مزاحم در تحقيقات تجربي است.‏

‏2- گروه‌هاي تجربي و شاهد در تحقيق تجربي:‏
‏ در تحقيقات تجربي، محقق معمولاً در پي مقايسه اثرات وجود يك عامل ويژه با عامل ديگر يا با عدم اثر آن در ‏شرايط خاصي است، همان‌‌گونه كه ذكر شد در اين نوع تحقيقات ، دو گروه يكي بنام گروه تجربي و ديگري به نام ‏گروه شاهد يا گواه، شركت دارند.‏
‏ البته بايد سعي كرد تا حدّ امكان، اين گروه ها را چه از نظر تعداد و چه از نظر خصوصياتي مانند، سن، طبقه ‏اجتماعي، ميزان سواد، ميزان هوش و غيره، برابر انتخاب كرد. محقق،‌ گروه تجربي را در معرض نفوذ عامل مورد ‏مطالعه قرار مي‌دهد، در صورتي كه گروه شاهد را از نفوذ چنين عاملي به دور نگه مي‌دارد و در اين حال، تفاوت‌ها يا ‏چگونگي تغييراتي را كه در گروه تجربي در مقايسه با گروه شاهد به وقوع مي‌پيوندد مشاهده و مطالعه مي‌كند. اما ‏تحقيقات تجربي، هميشه به شكل يادشده يعني به صورت مقايسه وجود يا عدم وجود عامل يا شرايط خاص تجربي ‏در گروهها، انجام نمي‌گيرد، بلكه گاهي ممكن است انواع، تعداد يا ميزانهاي مختلفي از متغير يا عامل تجربي در چند ‏گروه مورد مطالعه قرار بگيرد نظير « بررسي اثر داروي ويژه‌اي كه در پايين آوردن درجه حرارت بدن موثراست». در ‏اين تحقيق محقق ممكن است حجم زيادي از اين دارو را به يك گروه و حجم متوسطي از آن به گروه ديگر و حجم ‏بسيار كمي را هم به سومين گروه تزريق كند و به بررسي اثرات اين مقادير مختلف از دارو در سه گروه مورد تجربه ‏بپردازد.‏
‏ همان طور كه ملاحظه مي‌شود، دارو كه به ظاهر عامل تجربي است به تمام گروههاي تزريق شده است و گروه ‏شاهد به معني محدود كلمه وجود ندارد. اما عامل تجربي واقعي را در اين تجربه و تحقيق،‌ با دقت بيشتري مي‌توان ‏تشخيص داد و آن مقدار و حجم دارو است كه ميزان آن در گروههاي سه‌گانه اين تحقيق مختلف است، و برخلاف ‏نوع كلاسيك و معمولي اين دست از تحقيقات كه در آنها گروههاي تجربي و شاهد به سادگي از هم قابل تفكيك و ‏شناسائي‌اند، در اينجا، گروههاي شاهد و تجربي، در مراحل مختلف تحقيق از يكديگر تفكيك‌پذير نيستند.‏

‏* در روش تحقيق تجربي(آزمايشي) محقق محرك‌ها يا شرايط محيطي را دستكاري مي‌كند تا چگونگي ‏تاثير اين تغييرات را در شرايط با رفتار گروه نمونه مورد مطالعه و بررسي قرار دهد. محقق به منظور ‏كشف روابط علت و معلولي مبتني بر تكنيك مشاهده و سعي در مقايسه دو گروه يعني گروه تجربي يا ‏آزمايشي و همچنين گروه گواه يا شاهد يا كنترل را دارد.اين روش تحقيق از نو مطالعات پهنانگرانه و ‏كمي بوده و قابليت آزمون‌پذيري و تعميم‌پذيري را داشته و در بعد ميانه قرار دارد.‏

‏3- ماهيت تحقيق آزمايشي:‏
‏ الف- بدون ترديد آزمايش، عملي‌ترين و پيچيده‌ترين روش تحقيق است.مردم عادي غالباً آزمايش را با دو روش ‏علمي اشتباه مي‌گيرند، اين افراد آزمايش را مساوي علوم فيزيكي و اين علوم را فقط علم مي‌دانند اين نقطه نظر غلط ‏است، احتمالاً ناشي از اين حقيقت است كه اولين تحقيق آزمايشي در فيزيك انجام شده است. عليرغم دقت علمي ‏زياد،‌ اين روش، يكي از جنبه‌هاي روش‌هاي علمي است كه عمده‌ترين آنها است. و اولين آزمايش در سال 1589 ‏بوسيله گاليله انجام شده او در اين آزمايش نشان داد اجسام صرفنظر از جرم آنها با سرعت يكسان و همانندي سقوط ‏مي‌كنند. با آزمايش پاستور كه فساد غذا مي‌تواند نشانه‌اي از وجود باكتري باشد. امروزه آزمايش داروها و ‏واكسيناسيون عموماً بر اساس طرحهاي آزمايشي نسبتاً آسان انجام مي‌شوند. ولي در علوم انساني كمتر از اين روش ‏استفاده مي‌شود زيرا انسان در مسائل روزمره خود با مسائلي سروكار دارد كه طرحهاي آزمايشي قادر به پاسخگويي ‏آنها نيست.‏
‏ ب- هدف آزمايش، استنتاج روابط علت و معلولي بين پديده‌هايي است كه مورد كنترل قرار گرفته‌اند. يا به عبارت ‏ديگر، تعيين شرايطي است كه در آن شرايط پديده معيني اتفاق مي‌افتد. و از نظر عملياتي، آزمايش عبارت از مطالعه ‏تاثير متغير مستقل بر متغير وابسته است. به عنوان مثال:« محقق ممكن است اندازه خطوط كتابي را تغيير دهد و ‏تاثير آن را بر سرعت خواندن دانش‌آموزان مورد تحقيق قرار دهد.‏
‏ ج- تمام پژوهشگران پديده‌هاي قابل مشاهده و تعميم آنها را به صورت يك رابطه تابعي، به نحوي كه اعتبار آنها ‏را به‌توان آزمون نمود، مورد تحقيق قرار مي‌دهند. آزمايش به ما كمك مي‌كند تا شرايطي را كه از طريق آن عمل ‏مشاهده انجام مي‌شود. اصلاح كنيم و نهايتاً به يك نتيجه دقيق برسيم. اين عمل ماهيت روش عملي است.‏
‏ د- هدف آني اين نوع تحقيق، پيش‌بيني وقايع در شرايط تجربي است،‌ در حاليكه هدف غائي آن تعميم يافته‌ها و ‏نتايج حاصل از مطالعه و بررسي روابط متغيرهاي مورد تجربه به گروهي بزرگتر و وسيعتر و خارج از محيط ‏آزمايشگاهي و تجربه‌اي است.‏

انواع روش تحقيق تجربي (آزمايشي):‏
الف- آزمايش لابراتوري (‏Laboratory Experiment‏)توانايي كنترل شرايط فيزيكي و اجتماعي ‏محيط و تغييرات مشاهده در متغير وابسته ناشي از تغييرات متغير مستقل و آزمايشگاه مي‌باشد.‏
ب- آزمايش ميداني: توانايي بررسي رفتار عادي آزمودنيها در محيط‌ هاي واقعي اجتماعي مي‌باشد.‏
ج- آزمايش طبيعي: عدم توانايي كنترل و دستكاري محقق جهت آزمون رابطه متغير مستقل و وابسته و ‏صرفاً پيش‌بيني و ارزيابي گويند. مثال: اندازه‌گيري حوادث طبيعي يا ملاحظات اخلاقي و اجتماعي.‏

‏4- ويژگيهاي تحقيق تجربي:‏
‏ لف- كنترل شديد متغيرها و ايجاد شرايط از طريق كنترل مستقيم متغيرها و روش تصادفي انتخاب نمونه و تكرار ‏آزمايش.‏
‏ ب- انتخاب گروهي به عنوان شاهد براي مقايسه با گروه آزمايش‏
‏ ج- كنترل و نظارت دقيق محقق در ايجاد شرايط ذيل:‏
‏ (1) بحداكثر رساندن ميزان و تاثير متغيرهاي مستقل بر متغير و يا متغيرهاي وابسته و همخوان، با فرض ‏تحقيق.‏
‏ (2) به حداقل رساندن ميزان تاثير ناشي از اشتباهات آماري و اندازه‌گيري در نتايج تحقيق.‏
‏ (3) به حداقل رساندن ميزان تغيير و تاثير ناشي از متغيرهاي نامربوط يا ناخواسته بر متغير وابسته.‏
د- نتايج تحقيق بايد پاسخگوي سئوالات و يا فرض‌هاي مطرح شده در تحقيق باشند. به عبارت ديگر، نتايج تحقيق ‏بايد پاسخ سئوال ذيل را تامين كند:‏
‏« آيا دستكاري و كنترل تجربي متغير مستقل در اين مطالعه ويژه، واقعاً تغيير و تفاوتي در متغير وابسته ايجاد كرده ‏است؟»‏
هـ- نتايج بايد قابل تعميم باشند.‏
در تحقيق تجربي، قابليت تعميم نتايج حائز اهميتی است، و اين پرسش كه:‏
‏« آيا مي‌توان نتايج حاصل را به شرايط و آزمودنيهاي مشابه تعميم داد؟» مطرح است. اين ويژگي را محقق مي‌تواند ‏از طريق كنترل عوامل ناخواسته و آگاهي از محدوديت‌هاي تحقيق تا اندازه قابل توجهي تامين كند.‏
و- در اين روش تحقيق، تمام متغيرها ثابت و تحت كنترل خواهند بود، غير از آن دسته‌ از متغيرهائي كه محقق آنها ‏را آزاد مي‌گذارد و يا دستكاري مي‌كند. ‏
در روش تحقيق تجربي، محقق با استفاده از روش‌هاي آماري پيشرفته مانند: تجزيه و تحليل واريانسها، اين فرصت را ‏مي‌يابد تا ميزان تاثير دو يا چند متغير مستقل را بر متغير وابسته، مورد مطالعه قرار دهد، همچنين اين فرصت را ‏مي‌يابد تا:‏
‏(1)‏ اثرات متغيرهاي مستقل اصلي بر متغير وابسته را تعيين كند.‏
‏(2)‏ ميزان تغيير و تاثير متغيرهاي ناخواسته و همچنين ميزان تغيير و تاثير اشتباهات آماري و اندازه‌گيري را ‏بر نتايج مشخص كند.‏
‏(3)‏ ميزان تغيير و تاثير كنش و واكنش‌هاي حاصل از تركيب اثرات متغيرهاي مستقل انتخاب شده در تحقيق ‏و متغيرهاي ناخواسته را بر متغير وابسته كند
ز- در مقايسه با روش تحقيق همبستگي، روش تحقيق تجربي به بررسي اثرات و روابط متغيرها بطور قاطع (همه يا ‏هيچ) توجه دارد. ولي هدف روش تحقيق همبستگي، بررسي «درجات» همبستگي و روابط بين متغيرها است، براي ‏مثال: در روش تحقيق تجربي، محقق قصد دارد مشخص كند كه:« آيا روش ويژه‌اي از آموزش زبان فارسي ( نوع ‏الف) سبب پيشرفت بيشتر دانش‌آموزان در فراگيري اين زبان است يا نه». محقق براي انجام اين تحقيق حداقل به ‏دو گروه نياز دارد. يك گروه را با روش ويژه (نوع الف) و گروه دوم را به طريق ديگر (نوع ب) براي مدت معيني ‏آموزش مي‌دهد. سپس آزموني مشابه از دو گروه به عمل مي‌آورد و به بررسي و مقايسه اثر، بودن يا نبودن كامل ‏متغير مستقل مورد نظر كه در اينجا « روش ويژه‌اي از آموزش زبان فارسي است» مي‌پردازد. اما در تحقيق ‏همبستگي، هدف محقق الزاماً كشف روابط علت و معلولي نيست، بلكه همانگونه كه آمده است، محقق قصد دارد ‏ميزان يا درجات همبستگي ميان عملكرد دو يا چند عامل( متغير) در يك گروه يا عملكرد يك عامل ( متغير) در او ‏يا چند گروه را مشخص كند. در اين حالت محقق به مقايسه و مطالعه دو يا چند دسته از اطلاعات مي‌پردازد و صرفاً ‏در پي تعيين ميزان و احتمال همبستگي بين آنها است. زيرا مي‌دانيم كه ضريب همبستگي بخودي خود رابطه علت- ‏معلولي را بيان نمي‌كند، بلكه نمايانگر رابطه و همبستگي بين عملكرد دو يا چند متغير بر يك گروه يا عملكرد يك ‏متغير بر دو يا چند گروه است.بايد بخاطر داشته باشيم، با اينكه ميزان ضريب همبستگي رابطه علت و معلولي ميان ‏متغيرها است. زيرا، اگر رابطه علت و معلولي بين دو يا چند متغير محرز باشد، به احتمال زياد همبستگي و رابطه ‏بالائي بين آن دو يا چند عامل وجود دارد. ‏
ح- اين نوع از تحقيقات در رده محدودترين و مصنوعي‌ترين روشهاي تحقيق قرار دارد . هنگامي تصنعي بودن اين ‏روش مشخص مي‌شود كه آزمودني، انسان باشد و آزمايش و تجربه در موقعيت زندگي و شرايط واقعي او صورت ‏گيرد. و مي‌دانيم كه اگر رفتار انسان به طريق مصنوعي دستكاري يا محدود شود در آن شرايط از او نمي‌توان انتظار ‏اعمال واقعي و حقيقي را داشت.‏
ط- هدف آزمايش عبارت است از تعيين روابط تابعي بين پديده‌‌‌ها از طريق انتخاب طرح آزمايشي مناسب به منظور ‏اجراي متغير مستقل و كنترل عوامل مشتبه‌كننده و مزاحم.‏
تحقيق آزمايشي تكنيكي است كه از طريق طرح‌ريزي تعمدي آن، طبيعت را مجبور مي‌سازد كه به فرضيه‌ ‏صورت‌بندي شده، درباره رابطه پديده‌هاي مورد پژوهش، پاسخ رد يا تاييد بدهد. چنانچه قرار است، آزمايش را، حل ‏معني‌داري براي مساله پژوهشي فراهم سازد، اين وظيفه عمده و ضروري آزمايش است، بايستي در درون خود عوامل ‏بازدارنده و كنترل داشته باشد.به عبارت ديگر يك آزمايش علمي داراي ويژگيهاي ضروري ذيل است:‏
‏(1)كنترل (‏control‏) (2)انتخاب تصادفي (‏Randomization‏)‏
‏(3)تكرار آزمايش (‏Replication‏)‏
تا موقعي كه ويژگيهاي فوق در عمل اجرا و يا رعايت نشده باشند نتايج آزمايشي قابل تفسير نخواهد بود، زيرا ‏آزمايش قادر به حذف عواملي كه به نحوي از انحاء ممكن است در نتايج آزمايش تاثير داشته باشد نيست. به عبارت ‏دقيق‌تر آزمايش بايستي مبنايي براي محاسبه احتمال وقوع يك پديده را فراهم سازد و تعيين كند كه وقوع پديده‌ ‏ناشي از متغير آزمايش بوده‌است يا عوامل مزاحم و مشتبه‌كننده.دقت يك آزمايش متضمن برقراري تعادل بين ‏كنترل، انتخاب تصادفي و تكرار آزمايش است. انتخاب تصادفي بي‌شك ضروري است و احتمالاً بدون اعمال آن ‏تفاوتهاي جهت‌داري، كه مقدار آن خارج از تفسيرهاي آماري است، در نتايج بوجود مي‌آيد. با در نظر داشتن انتخاب ‏تصادفي دقت تابعي از درجه كنترل و ميزان تكرار آزمايش است. بخصوص دقت يك آزمايش مي‌تواند هم از طريق ‏افزايش تعداد نمونه‌ها در گروه‌هاي مقايسه و هم از طريق افزايش تجانس يا همگني نمونه بوسيله كنترل بيشتر شود. ‏بدين سان اثر كليه متغيرهائي كه موجب تفاوت در نتايج شده‌اند به حداقل مي‌رسد. اين بدان معني است كه هر ‏اندازه درجه كنترل افزايش يابد، نمونه مورد نياز براي سطح معيني از دقت كاهش مي‌يابد. بنابراين برقراري تعادل، ‏عبارت از درجه كنترلي است كه بايد در برابر احتمال اتكاء بر تعداد بيشتري از موارد (مواردي كه تا حدودي از ‏ماهيت نامتجانس برخوردارند) اعمال مي‌شود.به عنوان مثال: در آزمايش لانارك و شاير ادعا شده است،‌ هنگامي كه ‏آزمايش‌كنندگان 50 جفت از دوقلوهاي يكسان را بجاي 20000 نفر آزمودني كه به طور تصادفي انتخاب شده‌بودند ‏مورد آزمايش قرار دادند،‌ نتايج كلي بدست آمده داراي دقت بيشتري بوده است.‏

‏5- مراحل مختلف تنظيم تحقيق آزمايشي(تجربي)‏
‏ الف- موضوع تحقيق را شناسايي و تعريف كنيد و سپس مساله مورد تحقيق را تدوين نمائيد.‏
‏ ب- مطالعه منابع مرتبط با موضوع مورد آزمايش، از نوشته‌ها و مقالات و ساير اسناد و مدارك موجود انجام ‏گيرد.‏
ج- صورت‌بندي كردن فرضيه:فرض يا فرضهاي موضوع تحقيق را به صورت استنتاجهائي از نتايج، مطرح كنيد و ‏متغيرهاي مورد مطالعه در تحقيق را به روشني تعريف نمائيد.‏
‏ د- اهداف تحقيق را به روشني بيان نمائيد.‏
‏ هـ- يك طرح تجربي را بر اساس ملاحظات ذيل، تنظيم كنيد و سازمان دهيد.‏
‏(1)‏ متغيرهاي ناخواسته و نامربوط را در تحقيق مورد نظر، شناسايي كنيد و روش كنترل آنها را تعيين نمائيد.‏
‏(2)‏ نوع طرح تحقيق تجربي را مشخص كنيد.‏
‏(3)‏ جامعه آماري را مشخص و تعريف نمائيد.‏
‏(4)‏ آزمودنيها را با روش تصادفي نمونه‌گيري و به عنوان معرف جامعه مورد تحقيق، انتخاب كنيد و سپس ‏آزمودنيها را با روش گزينش تصادفي به گروههاي مورد نظر تقسيم كنيد و براي هر يك از گروههاي ‏تشكيل شده، بر اساس گزينش تصادفي تعيين روش نمائيد.‏
لازم به تذكر است كه با استفاده از روش‌هاي ديگر مانند همانند كردن يا موزانه كردن موردها و غيره نيز مي‌توان ‏نمونه‌اي از آزمودنيها را تعيين كرد، اما براي صحت بيشتر در عمل، لازم است آنان را به طريق اتفاقي به گروهها و ‏سپس روش‌هاي تجربي را به طور تصادفي به گروههائي تقسيم كرد. به عبارت ديگر، انتخاب نمونه را ممكن است از ‏راههاي مختلف صورت داد، ولي تقسيم آنان به گروهها و شرايط ويژه، حتماً بايد به گونه‌اي تصادفي باشد.‏
‏ و- اندازه‌‌گيري متغيرها با استفاده از تعريف‌ عملياتي و شاخص‌سازي
‏ ز- گزارش خلاصه‌اي از روش‌هاي جمع‌آوري اطلاعات مفيد براي اجراي اين طرح و احتمالاً از اجراي يك آزمون ‏آزمايشي به منظور سنجش روائي وسايل اندازه‌گيري مورد استفاده در تحقيق تهيه نمائيد.‏
‏ ح- اجراي آزمايش و اندازه‌گيري متغيرها در محيط آزمايشگاه
‏ ط- تجزيه و تحليل داده‌هاي جمع‌آوري شده پس از تعيين فرض‌هاي آماري يا فرضيه صفر و استفاده از روش‌ ‏آماري مناسبي براي آزمودن «معني‌دار بودن آماري نتايج تحقيق».‏
‏ ي- به اجراي تجربه به طبق روال تنظيم شده اقدام كنيد و نتايج را استخراج نمائيد.‏
ك- گزارش جامع از مراحل مختلف تحقيق تهيه كنيد.‏

‏6- اعتبار دروني‏ ‏ و اعتبار بيروني‏
‏ الف- اعتبار دروني:به هنگام بررسي اعتبار دروني هر طرح تحقيقي محقق از خود سئوال مي‌كند كه: آيا متغير ‏مستقل (‏x‏) در متغير وابسته (‏y‏) ايجاد تغير كرده است يا نه؟ قبل از اين سئوال او بايد مطمئن شود كه متغيرهاي ‏مزاحم تاثيري در متغير وابسته نداشته‌اند. متغيرهاي مزاحم عبارتند از:‏
‏ (1) رخ‌دادهاي همزمان با انجام تحقيق:گاهي اوقات آزمودينها تجاربي كسب مي‌كنند كه ناشي از دخالت ‏متغير مستقل(‏x‏) نيست بلكه تجارب حاصله بر متغير وابسته تاثير دارند. به عنوان مثال: فرض كنيد قصد داريم تاثير ‏آموزش تلويزيوني ( متغير مستقل) را بر رعايت مراقبت‌هاي بهداشتي (متغير وابسته) مطالعه كنيم. در اين هنگام ‏يك نوع بيماري مسري در جامعه رايج مي‌شود و وزارت بهداشت و درمان جهت مبارزه با اين بيماري، اقدام به چاپ ‏پوستر و درج مطالبي در مطبوعات مي‌كند. يعني وزارت بهداشت و درمان پزشكي كشور نيز، همزمان با آموزش ‏تلويزيوني، اطلاعات و مراقبت‌هاي لازم بهداشتي را به مردم آموزش مي‌دهد، در چنين شرايطي تاثير آموزش ‏تلويزيوني و اطلاعات داده شده توسط وزارت بهداشت و درمان پزشكي كشور با هم آميخته مي‌شوند و ما نمي‌توانيم ‏ادعا كنيم كه رعايت مراقبت‌هاي بهداشتي فقط ناشي از تاثير آموزش تلويزيوني بوده است.‏
‏ (2) بلوغ رواني و فيزيولوژيكي: جريانهاي بلوغ (رواني و فيزيولوژيكي) كه به هنگام اجراي تحقيق، در ‏آزمودنيها به وقوع مي‌پيوندد، ممكن است در شيوه رفتار آنها تاثير بگذارد. به عنوان مثال احتمال دارد عده‌اي از ‏آزمودنيها پاسخ بهتر يا بدتر به پس‌آزمون (‏ ‏ ) بدهند. علت آن ممكن است تاثير متغير مستقل (‏x‏) نباشد، ‏‎ ‎بلكه ‏اين باشد كه آنها پخته‌تر شده و علاقه خود را از دست داده يا خسته شده‌اند. در چنين شرايطي تاثير سن، علاقه، ‏خستگي و …. با اثر متغير آميخته مي‌شود.‏
‏ (3) اجراي پيش‌آزمون:اجراي پيش‌آزمون ممكن است موجب هشياري و كسب تجارب در آزمودنيها گردد به ‏نحوي كه هشياري و تجارب كسب شده از بين آزمون ( ‏ ‏) را در موقع پاسخگويي به پس‌آزمون (‏ ‏ ) ‏مورد استفاده قرار دهند. در اين صورت پاسخگويي آنها ناشي از تاثير متغير مستقل نخواهد بود، بلكه به علت كسب ‏اطلاعات و تجارب لازم از اجراي پيش‌آزمون خواهد بود.‏
‏ (4) نحوه اجراي وسايل اندازه‌گيري:تغيير در وسايل اندازه‌گيري مي‌تواند در يافته‌ها تاثير داشته باشد. مثلاً اگر ‏رفتار يكساني توسط محققان مختلفي مشاهده شود، در شرايط مصاحبه تغيير رخ دهد، نمرات يك آزمون توسط ‏افراد مختلفي نمره‌گذاري شود يا پس‌آزمون مشكلتر از پيش‌آزمون باشد، نتيجه اندازه‌گيري تغيير خواهد كرد.در ‏چنين شرايطي نمي‌توان مطمئن شد كه تغييرات حاصله ناشي از دخالت متغير مستقل بوده است، بلكه امكان دارد ‏كه در اثر تغيير در شيوه اندازه‌گيري به دست آمده باشد. ‏
‏ (5) بازگشت‌هاي آماري ‏: در برخي از تحقيقات تربيتي، بويژه آنهايي كه جنبه درماني دارند، آزمودنيها را بر ‏اساس نمرات فوق‌العاده بالا يا برعكس فوق‌العاده پائين انتخاب مي‌كنند، وقتي چنين انتخاب صورت مي‌گيرد، ممكن ‏است اثر بازگشت‌هاي ابزار آماري به كار برده شده با اثر متغير مستقل اشتباه شود. فرض كنيد، پس از اجراي يك ‏آزمون، شاگرداني را كه نمرات خيلي بالا و خيلي پايين داشته انتخاب كرده‌ايم. حال اين شاگردان را در معرض يك ‏آزمايش قرار مي‌دهيم و پس از اتمام آزمايش، جهت بررسي نتايج حاصله، آنها را با آزمون ديگري تحت آزمايش قرار ‏مي‌دهيم و مي‌بينيم كه ميانگين نمرات شاگردان هر دو گروه، در آزمون دوم، گرايش به ميانگين آزمون اول ( ‏ميانگين جامعه‌اي كه هر دو گروه از آن انتخاب شده‌اند) دارد. مثلاً اگر ميانگين ده نفر اول ( گروه قوي) 90 باشد،گر ‏چه نمرات بعضی از شاگردان اين گروه در آزمون دوم بالا و نمرات برخی ديگر پائين تر خواهد بود. اما بطور مسلم ‏ميانگين اين گروه پايين‌تر از ميانگين آزمون اول خواهد بود ،ولی ميانگين گروه ضعيف در آزمون دوم بيشتر از ‏ميانگين آنها در آزمون اول خواهدشد، بنابراين بر اساس نمرات حاصله از آزمون دوم، ميانگين گروه ضعيف به سمت ‏ميانگين جامعه افزايش پيدا مي‌كند و ميانگين گروه قوي به سمت ميانگين جامعه كاهش پيدا خواهد كرد.گرچه ‏تغيير نمرات شاگردان، به علت عدم وجود همبستگي كامل بين پيش‌آزمون و پس‌آزمون ،محدود به دامنه معينی ‏است ،عدم توانائی اين آزمون در اندازه گيری معلومات شاگردان موجب تغيير در نمرات آنان مي‌شود و نتيجتاً ‏بازگشت به ميانگين، به علت نقص در وسايل اندازه‌گيري،‌ صورت مي‌گيرد. اگر آزمودنيها را به صورت تصادفي از دو ‏جامعه مختلف به نحوي كه نتوان آنها را با هم جور يا جفت كرد انتخاب كنيم بازگشت‌هاي آماري اتفاق نخواهد ‏افتاد.‏
‏ (6) تفاوت‌هاي فردي آزمودنيها: اگر گروههاي آزمايشي و كنترل را در معرض متغير مستقل(‏x‏) قرار دهيم، ‏مثلاً روش تصحيح هجي‌ كردن، و پس از اتمام آزمايش، براي بررسي نتايج آن آزمودنيها را تحت آزمايش قرار دهيم ‏نتايج حاصله ممكن است ناشي از تفاوتهاي فردي آزمودنيها باشد، نه به علت اثر متغير مستقل.‏
‏ (7) افت آزمودنيها: چنانچه عده‌اي از آزمودنيها (گروه كنترل يا آزمايش ) بعد از دخالت متغير مستقل، تمايل ‏به ادامه همكاري در تحقيق را نداشته باشند عملاٌ مشاركت در تحقيق را رها سازند در چنين شرايطي نمي‌توان نتايج ‏حاصله را ناشي از دخالت متغير مستقل دانست، به عنوان مثال، فرض كنيد، چند نفر از آزمودنيهاي گروه آزمايشي ‏به دلايل مختلف علاقه‌اي به مشاركت در تحقيق را ندارند، ولي ميانگين نمرات بقيه افراد گروه آزمايش در پس‌آزمون ‏از ميانگين گروه كنترل بيشتر مي‌شود، اين افزايش ميانگين را نمي‌توان ناشي از تاثير متغير مستقل دانست، زيرا ‏احتمال دارد كه افزايش ميانگين، ناشي از عدم شركت آزمودنيها باشد كه نمرات كمتري داشتند.‏
‏ ( كنش متقابل ‏: ‏
‏ ( الف) بلوغ رواني و فيزيولوژيكي با انتخاب آزمودنيها
‏ (ب) انتخاب آزمودنيها با رويدادهای همزمان با اجرای تحقيق
‏ اگر گروههاي آزمايش و كنترل نمرات يكساني در پيش‌آزمون داشته باشند، برخي از اختلافات فردي، نظير ‏هوش، انگيزه، رغبت و … ممكن است موجب شود كه يكي از اين گروهها، در پس‌آزمون، نمرات بالاتري كسب كنند، ‏افزايش نمرات اين گروه امكان دارد كه در اثر دخالت متغير مستقل نباشد، بلكه صرفاً‌ وجود تفاوت‌هاي فردي باشد. ‏به همين دليل، در نتايج مطالعاتي كه آزمودنيهاي آنها به صورت داوطلب انتخاب شد‌ه‌اند بايستي شك كرد و به ‏عنوان مثال، ( فرض كنيد برنامه ويژه‌اي را جهت اصلاح خواندن متون انگليسي 40 نفر دانش‌آموز قرار است اجرا ‏كنيد، 20 نفر از اين 40 نفر را به صورت داوطلب و بقيه را به صورت تصادفي از بين كليه دانش‌آموزان موجود ‏انتخاب كرده‌ايد. گروه داوطلب ممكن است به دليل علاقه، رغبت و هوش پيشرفت بيشتري تا گروه ديگر حاصل ‏كنند. بنابراين نمي‌توان نتيجه گرفت كه پيشرفت گروه داوطلب صرفاً به خاطر اجراي برنامه مورد نظر بوده است.‏
ب- اعتبار بيروني : آنچه تا به حال مورد بحث قرار گرفت مربوط به اعتبار دروني طرح تحقيق بوده محقق بايستي ‏ملاحظات فوق را قبل از انجام هر عملي مورد توجه قرار دهد. اما كنترل عوامل ذكر شده در فوق كافي به نظر ‏نمي‌رسد و توجه به تعميم يافته‌هاي تحقيق نيز الزامي است. بالاخره او بايستي به‌تواند جواب سئوالاتي نظير: آيا ‏يافته‌هاي تحقيق قابل اطمينان است؟ پاسخ گويد.، زماني كه طرح يك تحقيق مورد بررسي قرار مي‌گيرد، اين سئوال ‏مطرح مي‌شود: ‏
‏ آيا يافته‌هاي مطالعه مورد نظر قابل تعميم به تك تك افراد جامعه‌اي كه نمونه مورد آزمايش از آن انتخاب شده ‏هست؟ يا اينكه يافته‌هاي حاصله فقط قابل تعميم به تعداد بخصوصي است. در صورتي مي‌توان به اعتبار بيروني ‏طرحی متكي بود كه قبل از اجراي آن، جامعه مورد مطالعه دقيقاً تعريف شده باشد. چنانچه آزمودنيها به صورت ‏تصادفي انتخاب شده باشند، پژوهشگر مي‌تواند نتايج حاصله را به شرح ذيل تعميم دهد:‏
تاثير متغير مستقل بر جامعه‌اي كه نمونه مورد مطالعه از آن انتخاب گرديده است، عيناً مانند تاثير همين متغير بر ‏نمونه آن است. اما تعميم يافته‌هاي تحقيق تنها محدود به جامعه نمي‌شود. بلكه مشتمل بر موقعيت جغرافيايي ‏متغيرهاي مستقل و زمان است. به عنوان مثال مي‌توان سئوال كرد كه :‏
‏ آيا نتايج حاصله قابل تعميم به كليه مكانهاي جغرافيايي و شرايط زماني هست؟ ‏
‏ آيا متغير مستقل در همه جا همين تاثير را خواهد داشت؟‏
نحوه انتخاب آزمودنيها، متغيرها و چگونگي شرايط جغرافيايي تعيين خواهند كرد كه:‏
‏ آيا مي‌توان يافته‌هاي مورد تحقيق را در شرايط ديگر و براي آزمودنيهاي مختلف به كار برد يا خير؟ به عنوان ‏مثال، نتايج كسب شده از مطالعه يك جامعه روستايي را نمي‌توان به يك جامعه شهري تعميم داد. يا اگر يك آزمون ‏چند جوابي، به منظور اندازه‌‌گيري تاثير يك روش جديد تدريس به كار برده شود، مطالعه كننده نمي‌تواند ادعا كند ‏كه نتايج يكساني را در اثر اجراي يك آزمون انشايي به دست خواهد آورد. بررسي اعتبار بيروني يك طرح تحقيق ‏مستلزم كنترل دقيق عوامل ذيل است:‏
‏ الف- كنش متقابل بين انتخاب آزمودنيها و متغير مستقل‏
‏ ب- واكنش‌ ناشي از تاثير اجراي پيش‌آزمون
‏ ج- واكنش‌هاي ناشي از روش‌هاي انجام تحقيق
‏ د- مزاحمت‌هاي ناشي از قرار گرفتن آزمودنيها در معرض دخالت متغيرهاي مستقل متعدد.‏
خلاصه اينكه اعتبار بيروني در رابطه با قابليت تعميم‌پذيري يافته‌هاي تحقيق، از طريق اعتبار بيروني تحقيق قابليت ‏تعميم‌پذيري نتايج حاصله را مورد بحث و بررسي قرار مي‌دهد.‏