در اين روش پژوهشي، هدف محقق بررسي چگونگي مراحل و نمونههاي رشد، يا تغييرات آنها در نتيجه گذشت زمان است. مانند مطالعه طولاني از نمونههاي رشد از نظر جسمي يا عقلي در مراحل مختلف سني و تعيين ميزان تغييرات حاصل از آنها از طريق بررسي روال رشد (جسمي يا عقلي) در يك گروه كودك تا مرحله بزرگسالي، يا مطالعه مقطعي از نمونههاي رشد در مراحل مختلف سني و تعيين ميزان تغييرات حاصل از آنها از طريق بررسي اين نمونهها در سنين مختلف. بنابراين، ميتوان گفت، هدف در اين دست از تحقيقات، بررسي و مطالعه تغييرات در نتيجه گذشت زمان است.
1- ويژگيهاي تحقيق تداومي و مقطعي:
الف- در تحقيق تداومي توجه محقق به مطالعه متغيرها و رشد و گسترش آنها در اثر گذشت زمان است. در اين نوع تحقيقات معمولاً پرسشهائي به خلاصه ذيل مطرح است:
(1)نظام تغييرات رشد چگونه است؟ (2)ميزان اين تغييرات تا چه حد است؟
(3)جهت و پيآمدهاي اين تغييرات چگونه است؟ (4)عوامل مرتبط و وابستهاي كه بر اين تغييرات و ويژگيهاي رشد تاثير دارد كدام است؟
ب- انتخاب نمونه در مطالعات تحقيقي تداومي به خاطر افت تعداد افراد نمونه در اثر گذشت زمان، به صورت حاد درآمده است. زيرا با كم شدن تعداد افراد نمونه در طول زمان محقق نخواهد توانست نتايج نهائي مورد نظر خويش را بگيرد. براي مثال ممكن است گروه نمونه در ابتداي تحقيق،مركب از چهارصد كودك دوازده ماهه باشد، در حاليكه بعد از گذشت زمان و تداوم تحقيق، مثلاً بعد از دوازه سال اين تعداد به سيصد و بيست نفر تقليل يابد، و اين افت ميتواند به واسطه فوت آنان به عناوين مختلف، ترك محل تحقيق به خاطر انتقال خانواده آنها از آن محل، نداشتن يا از دست دادن انگيزه و علاقه براي شركت در اين تحقيق و غيره باشد. بنابراين همين افت تعداد افراد نمونه يا هر نوع كوشش براي جايگزيني افراد از دست رفته، موجب ميشود كه در اين دست، از مطالعات تعصبات و گرايشهائي وارد شود، كه نتايج تحقيق را متاثر ميسازد و عدم آگاهي محقق از آنها، سبب نتيجهگيريهاي غلط از نتايج غايي خواهد شد. بايد اضافه كرد كه در اين دست از مطالعات، حتي اگر گروه نمونه را از جامعهاي پايدار انتخاب كنيم، نوع ديگري از تعصبات و تمايلات بر نتايج تحقيق اثر خواهند گذاشت كه اغلب از نظر محقق ناشناختهاست و متعلق به همين جامعه پايدارند. از جمله ويژگيهاي فرهنگي، اجتماعي، خانوادگي و مانند آنها است كه قابليت تعميم نتايج اين دست از تحقيقات را محدود ميكنند و به اين ترتيب نتايج آنها را فقط ميتوان به گروههاي مشابه گروه نمونه تعميم داد.
ج- استمرار و دوام محقق و مخارج مادي در طول زمان از خصوصيات مهمي است كه در ادامه يكنواخت و صحيح تحقيق تداومي مؤثر خواهد بود.
د-معمولاً مطالعات تحقيقي مقطعي در مقايسه با تحقيق تداومي تعداد بيشتري از افراد را به عنوان گروه نمونه در بر ميگيرد، ولي عوامل رشدي كمتري را توصيف مينمايد.
هـ- تحقيقات تداومي تنها روش مستقيم مطالعه و بررسي مراحل مختلف رشد چه از نظر جسمي و چه از نظر عقلي در انسان و به طور مكالمه و بررسي ميزان تغييرات هر عاملي در ظرف زمان است. ولي روش تحقيق مقطعي در مقايسه با روش تحقيق تداومي ارزانتر و سريعتر است و گذشت واقعي زمان را با انتخاب نمونههاي گوناگون از افراد در سنين مختلف تحقيق يكي نيستند، اغلب اين شك پيش ميآيد كه امكان مقايسه عوامل رشد در نمونهها موجود نيست. به عبارت ديگر گاهي اوقات سئوالهائي مانند:
« آيا تفاوتهاي موجود در اثر رشد به وجود آمدهاند يا حاصل تفاوتهاي موجود ميان گروههاي مختلفاند؟»
محققان را در استنتاج نتايج از تحقيقات مقطعي دچار ابهام و شك ميسازد.
2- مراحل مختلف تنظيم تحقيق تداومي و مقطعي:
الف- موضوع تحقيق،مساله تحقيق، فرضيهها را تدوين، هدفهاي آن را مشخص و تعريف، و جامعه نمونه بيش از نياز را مشخص كنيد
ب- از كتابها و نوشتههاي موجود در زمينه مورد علاقه، مطالعات وسيع و پيگيري را آغاز كنيد و به جمعآوري اطلاعات يا استفاده از مصاحبه و مشاهده و مطالعه اسناد و مدارك بپردازيد
ج- گروه يا گروههاي نمونه را انتخاب كنيد و به جمعآوري مداوم اطلاعات بپردازيد
د- اطلاعات جمعآوري شده را ارزشيابي و تعبير و تفسير كنيد و سپس گزارشي از نتايج آنها را با استفاده از مدلهای علمی تنظيم نماييد.
3- روش تحقيق موردي و زمينهاي : در تحقيق موردي و زمينهاي توجه محقق بيشتر به آن نكات و عوامل مهم و يا با معني است كه به صورتي در شناخت گذشته و حال يا مطالعه ميزان تغييرات يك مورد خاص موثر است.
به عبارت ديگر، در اين نوع پژوهش، شناسائي و درك جامعي از يك دوره كامل يا قسمتي مهم از يك واحد، هدف است. اين واحد مورد مطالعه ممكن است يك فرد، يك فاميل، يك گروه، يك موسسه اجتماعي، يا يك جامعه باشد.اين روش از پژوهش بطور عميقي كنش و واكنشهاي ميان عوامل به وجود آورنده تغيير يا رشد و گسترش را در مورد يا زمينهاي خاص وارسي ميكند، و گاهي محققان در اين دست از تحقيقات براي نشان دادن ميزان تغييرات يا رشد و گسترش در يك دوره بهخصوص به مطالعات تداومي ميپردازند. مددكاران اجتماعي و مشاوران مدارس اغلب درگير اين نوع مطالعاتاند و بايد در تمام مراحل فعاليت خود اين نكته را به خاطر داشتهباشند كه در اين موارد، فرد مورد مطالعه، نماينده گروه نيست و نميتوان از او يك نتيجه گروهي گرفت، بلكه در اين مطالعه، بايد فرد را به عنوان يك شخصيت بيهمتا مورد مطالعه قرار داد و هرگز نتايج حاصل از مطالعه يك واحد را به عموم تعميم نداد. معمولاً مطالعات و بررسيهاي مددكاران اجتماعي و مشاوران مدارس در جهت پروژههاي تحقيقي نيست، بلكه مطالعات آنان بيشتر در جهت يافتن راهحلهاي مناسبي براي مشكلات مراجعان است. البته، ميتوان تعدادي از اين موارد را كه كمبيش مشابهاند، به عنوان طرح تحقيقي انتخاب كرد و از طريق مقابله و مقايسه انواع مختلف، به شناخت و درك بهتر و بيشتر از رفتار بشر نائل گشت . تحقيق زمينهيابي غالباً زماني بكار برده ميشود كه محقق قصد جمعآوري اطلاعاتي نظير : درصد افرادي كه موافق يا مخالف يك عقيده مشخص هستند را دارد.
از تحقيق زمينهيابي ميتوان براي كشف رابط بين متغيرهاي مختلف استفاده كرد.
تحقيق زمينهيابي يك فرآيند پژوهشي مشخص و معين است كه توسعه و گسترش آن مديون جامعهشناسي است. زمينهيابي به عنوان يك روش منظم جمعآوري اطلاعات، اگرچه داراي يك تاريخ طولاني است مورد توجه روش شناسان قرار گرفته است.
اطلاعاتي كه با استفاده از روشهاي زمينهيابي جمعآوري ميشود گونههاي مختلفي دارد: به عنوان مثال: موسسه گالوپ از زمينهيابي براي بررسي عقايد مردم، در تجارت، براي تعيين ميزان پذيرش يك كالا يا محصول، توسط مردم استفاده ميکند.
* روش تحقيق زمينهاي موردي (مطالعه مورد خاص):
الف- روشي براي تنظيم دادههاي اجتماعي به منظور نشان دادن واقعيات
ب- هدف، درك جامعي از يك دوره كامل، يا قسمتي مهم از يك واحد
ج- واحد مورد مطالعه ممكن است يك فرد، يك فاميل، يك موسسه اجتماعي، يا يك جامعه يا يك رويداد و واقعه باشد
د- يك روش مطالعه طولي است كه رشد و توسعه را در طول زمان نشان ميدهد
مثال:
(1)مطالعه و بررسي عميق و وسيعي از مشخصات و خصوصيات يك دانشآموز كه دچار اختلال در يادگيري است
(2)مطالعه و بررسي گستردهاي از شرايط زندگي و فرهنگ مردم در جنوب شهر تهران
از بين كليه علوم موجود محققان در اقتصاد، مردمشناسي، روانشناسي و بهداشت عمومي بيشتر از ساير روشها از زمينهيابي براي جمعآوري اطلاعات براي حل رشتههاي خود استفاده ميكنند.و يا موضوعات ذيل كه از طريق تحقيق زمينهيابي ميتوان مورد مطالعه قرار داد:
الف- بررسي تحقيقات و مطالعات از رشد شناختي كودكان (پياژه )
ب- مطالعه و بررسي عميق و وسيعي از مشخصات و خصوصيات يك دانشآموزكه دچار اختلال در يادگيري است.
ج- مطالعه و بررسي گستردهاي از شرايط زندگي و فرهنگي مردم در جنوب يك كشور بزرگ تحقيق زمينهيابي در علوم تربيتي به منظور مطالعه شرايط موجود در رابطه با نيازهاي آموزشي بكار برده ميشود. مديران آموزشي با استفاده از اين روش اطلاعات لازم را به منظور اتخاذ تصميم مناسب جمعآوري ميكنند. تحقيق زمينهيابي برخلاف تاريخي با پديدههايي كه در زمان حال اتفاق ميافتند سروكار دارد. تحقيق زمينهيابي به منظور كشف دادهها يا اطلاعاتي به كار برده ميشود كه از طريق آنها ميتوان روابط بين متغيرها را مورد بحث و بررسي قرار داد. تحقيق زمينهيابي براي تعيين روابط علت و معلولي، به طور قطعي، به كار برده نميشود. اين روش بيشتر به منظور كشف رابطه و مستندسازي فرضيههايي كه به صورت علت و معلولي صورتبندي ميشوند، مورد استفاده قرار ميگيرد.
بررسي تحقيقات انجام شده نشان ميدهد كه درصد قابل ملاحظهاي از پژوهشهاي انجام شده درآموزش و پرورش با استفاده از روش زمينهيابي انجام شده است. به عنوان مثال: لازارفيلد محتوي 40 مجله پژوهشي را در سال 1964 مورد بررسي قرار داد. در اين پژوهش لازارفيلد نشان داد كه تقريباً در يك سوم از تحقيقات انجام شده روش زمينهيابي براي حل مشكلات آموزشي به كار برده شده است. در علوم تربيتي، مسايل زيادی وجود دارد كه پاسخگويي به آنها مستلزم استفاده از روش زمينهيابي است.
« بطور كلي اين روش براي بررسي واقعيتهاي آموزشي موجود به كار برده ميشود»به عنوان مثال:« بررسي نظام برنامهريزي درسي آموزشي عالي در ارتش جمهوري اسلامي ايران و ارائه الگويي مناسب براي آن»
« شناسايي و درك جامعي از نظام برنامهريزي درسي ارتش ج.ا.ا، مورد نظر است. محقق در روش زمينهيابي واقعيت، يعني آنچه كه هست را برميگزيند و از طريق يك سلسله تلاشها به دنبال حقيقت، يعني آنچه كه بايد باشد، كاوش ميكند.»
لازم به ذكر است كه حاصل تحقيق زمينهيابي فقط در همان جامعه يا نهاد كه تحقيق در مورد آن انجام گرفته است، كاربرد دارد و نميتوان، يافتهها را به ساير جوامع تعميم داد. زيرا بخاطر محدوديت در تعداد واحدهاي مورد مطالعه، نميتوان يافتههاي اين دست از تحقيقات را به گروهي كه واحد متعلق به آن است تعميم داد، مگر آنكه در اين زمينه بخصوص، تحقيقات پيگير و مناسب و انتخاب نمونهها بطور صحيح و منطقي اساس كار باشد. در اغلب موارد، نتايج اين نوع مطالعات متاثر از تعصبات ذهني محقق است. براي مثال، موردي را كه محقق براي مطالعه انتخاب ميكند، ممكن است به علت آشنايي و نزديكي موقعيت روحي و عاطفي آن مورد با خواستهها و تمايلات ذهني محقق، يا به علت استثنائي بودن آن مورد باشد بنابراين، تعبير و تفسير نتايج نيز متاثر از همين تمايلات ذهني است.
4- ابزار جمعآوري اطلاعات در روش زمينهيابي:
الف- در روش زمينهيابي براي جمعآوري اطلاعات از كليه آزمودنيهاي يك نمونه از «ابزار جمعآوري اطلاعات» استفاده ميشود. چنانچه محقق تمايل دارد پايگاه اقتصادي- اجتماعي آزمودنيها را تعيين كند، بايد وسيله (وسيله جمعآوري اطلاعات) يكساني را براي تمام آزمودنيها اجرا كند. محقق نميتواند وضعيت اقتصادي- اجتماعي نيمي از آزمودنيها را توسط پرسشنامه و نيم ديگر را بوسيله مصاحبه تعيين كند. شرايط و وسايل جمعآوري اطلاعات بايد براي كليه آزمودنيها يكسان باشد. فرض بر اين است كه اطلاعات جمعآوري شده با استفاده از ابزار زمينهيابي، مقداري هستند. و در مورد آزمونهاي چندگزينهاي اطلاعات در زمان پاسخگويي مقدار هستند.چنانچه از سئوالات پاسخ باز استفاده ميشود، اطلاعات بدست آمده را بايستي كدگذاري شوند. به نحوي كه تجزيه و تحليل پاسخهاي گزارش شده به صورت مقداري باشند. پرسشنامه و مصاحبههاي انفرادي، معموليترين ابزاري هستند كه در روشهاي زمينهيابي به منظور جمعآوري اطلاعات بكار برده ميشوند.
اولين قدم در انجام يك تحقيق موردي و زمينهيابي رضايتبخش بوسيله پرسشنامه، فهرستبندي كردن هدفهايي است كه قصد دسترسي به آنها را از طريق پرسشنامه داريم. تهيه و تنظيم يك پرسشنامه قبل از داشتن درك روشني از آنچه كه از آن بايد بدست آيد تقريباً معمولي است، تا موقعي كه به صورت دقيقي معين نكنيم كه چه نوع اطلاعاتي نياز داريم، با اين اطلاعات چه كارهايي ميتوانيم انجام دهيم؟ و چگونه هر سئوالي در پرسشنامه در رسيدن به اين هدف به ما كمك ميكند؟ قادر به تهيه يك پرسشنامه مناسب براي سئوال تحقيقي خود نخواهيم بود.
ب- در تهيه هدفهاي پرسشنامه، روشهاي تجزيه و تحليل (اطلاعاتي) كه در اثر اجراي پرسشنامه جمعآوري ميشود، بايد مورد توجه قرار گرفته شود. فرض كنيد شما علاقهمند هستيد كه توانائيهاي گروهي را در مدارس يك شهر مورد تحقيق قرار دهيد. اولين هدف شما ممكن است تعيين درصد مدارسي باشد كه در آنها از كارهاي گروهي استفاده ميشود. بنابراين، شما سئوالاتي را در پرسشنامه خود منظور خواهيد كرد كه اطلاعات مفيدي درباره توانائيهاي گروهي جمعآوري كند. بديهي است كه، الزاماً، هدفهاي شما محدود به توصيف فعلي مدارس نخواهد شد. شما ممكن است از نمونهاي كه انتخاب ميكنيد سوالاتي نظير پرسشهاي ذيل مطرح سازيد:
1) نظر مديران مدارس در استفاده از توانائيهاي گروهي چيست؟
2) چگونه ميتوان اين فعاليتها را اصلاح كرد؟
3) نظر عموم مردم در استفاده از توانائيهاي گروهي در مدارس چيست؟
تحقيق زمينهيابي ميتواند به منظور دستيابي به هدفهاي ديگري به غير از توصيف چگونگي توزيع هر سئوال پرسشنامه، در كل نمونه مورد پژوهش بكار برده شود.
در تحقيق «توانائيهاي گروهي» يكي از هدفها ممكن است:
تعيين اختلافهاي موجود بين انواع مدارس باشد. به عنوان مثال:در تجزيه و تحليل دادههاي جمعآوري شده، در اين تحقيق فرضي، ميتوان تعيين كرد كه :
(1) آيا مدارس روستايي و شهري، از نظر استفاده از توانائيهاي گروهي با هم اختلاف دارند يا خير؟
هدف ديگر ممكن است مطالعه روابط بين متغيرها باشد. به عنوان مثال ميتوان :
(2) رابطه بين پيشرفت تحصيلي و حضور يا عدم حضوري روش توانائيهاي گروهي را مورد بررسي قرار داد. چنانچه بهتوانيد دادهها را بر اساس زمان مرتب كنيد، هدف ديگر شما ممكن است آزمون يك فرضيه علّي باشد. به عنوان مثال:
پژوهشگري ممكن است فرضيهاي به شكل ذيل صورتبندي كند:
« مدارسي كه از روش توانائيهاي گروهي استفاده ميكنند، درصد قبولي آنها در كنكور بيشتر از مواردي است كه از اين روش استفاده نميكنند.»
براي آزمودن اين فرضيه دادهها بايد به نحوي جمعآوري شود كه نشان دهند:
1) روش استفاده از توانائيهاي گروهي مورد استفاده قرار ميگيرد يا خير.
2)در صورتي جواب مثبت است چند درصد از مدارس مورد پژوهش از اين روش استفاده ميكنند.
به طور خلاصه، روشهاي موردي و زمينهيابي ميتواند هدفهاي مختلف داشته باشد. اين هدفها قبل از اجراي تحقيق بايد دقيقاً مشخص شوند. در غير اين صورت محقق، در انتخاب نمونه، ساختن پرسشنامه و نحوه تجزيه و تحليل اطلاعات با مشكلات فراواني روبروه خواهد شد.
ج- انتخاب يك نمونه: روشنترين كار در يك تحقيق، پرسشنامهاي كه بايد به آن توجه كامل شود، انتخاب افرادي است كه اطلاعات مورد نياز بايد از آنها گرفته شود، گاهي اوقات، پيدا كردن يا انتخاب گروه مورد نياز آسان است و اين عمل به سرعت انجام ميشود. اما در برخي از موارد چنانچه محقق بصيرت و آگاهي لازم را نداشته باشد ممكن است پرسشنامه را براي گروهي ارسال كند كه اطلاعات لازم را نداشته باشند.
به عنوان مثال، در پژوهشي كه هدف آن تعيين ميزان مشاركت دانشجويان در مديريت دانشگاه است، پرسشنامه براي مديران دبيرستانها ارسال شود. در چنين مواردي پرسشنامهها به صورت سفيد يا ناقص برگشت داده ميشوند. زيرا مديران دبيرستانها اطلاعات چنداني در مورد موضوع پژوهش ندارند.
5- ويژگيهاي روش تحقيق موردي و زمينهيابي:
الف-بررسيهاي موردي و زمينهيابي،مطالعات و تحقيقاتي عميق و وسيعي ازيك واحد است كه نتايج حاصل ازآنها، ارائه دهنده تصويركامل و سازمانيافتهاي از آن واحد است.
ب- مطالعات در علوم اجتماعي و تربيتي بسيار مفيد است،زيرا به علت محدوديت واحد مورد مطالعه، محقق قادر خواهد شد تا به مطالعه و بررسي دقيق و عميقي از متغيرهاي مهم، روال تغييرات و كنش و واكنش آنها، در مراحل مورد نظر دست يابد.
ج- اطلاعات جمعآوري شده در پژوهشهاي موردي و زمينهيابي، اغلب شامل مثالها و شرححالهايي است كه ميتوان از تركيب آنها نتايج قابل تعميم و معني داري از نظر آماري به دست آورد.
د- در مقايسه با تحقيق توصيفي كه هدف آن مطالعه و بررسي تعداد معدودي متغير در يك نمونه وسيع از واحدها است، برعكس، هدف تحيقيق زمينهيابي، بررسي تعداد بيشتري متغير در يك نمونه محدود از واحدها است. براي مثال:
« بررسي نظرات مردم به منظور ارزيابي موقعيت كانديداهاي نمايندگي شوراي شهر در حوزهاي خاص و قبل از انتخابات» را در مقايسه با « بررسي نظرات آقاي x دربار مسائل اجتماعي، سياسي، اقتصادي و مانند آنها» در نظر بگيريد.
بررسي مثال اول كه در حوزه مطالعات توصيفي(نظر سجی) قرار دارد، نظرات گروه كثيري، يعني تعداد بسياري از نمونهها را درباره يك موضوع يا يك عامل، مورد مطالعه قرار ميدهد. اما برعكس،بررسي مثال دوم كه در حوزه مطالعات موردي قرار دارد، نظرات يك فرد، يعني يك نمونه را در مواردي گوناگون مطالعه ميكند. به عبارت ديگر در اين مطالعه چند عامل يا متغير مورد بررسي قرار ميگيرد.
هـ- تحقيق عميق و وسيع از يك واحد است كه نتايج آن تصور كامل و سازمانيافتهاي از واحد مورد مطالعه را ارائه ميدهد.
و- نتايج موردي، اغلب پايه و اساس فرضيههاي آگاهانه براي تحقيقات با هدف كشف روابط علت و معلولي قرار ميگيرد.
6- مراحل مختلف تنظيم روش تحقيق موردي و زمينهيابي:
الف- براي انجام تحقيق زمينهيابي، اولين گام برخورد محقق با موقعيت مسالهاي است كه بر اساس آن موضوع تحقيق شكل ميگيرد. و بر پايه موضوع تحقيق، فرضيه، سئوال و يا اهداف ويژه مطرح ميگردند. و پاسخهاي مربوط به سئوالات ذيل را بيابيد:
(1) چه موضوع يا واحدي مورد مطالعه قرار می گيرد؟
(2) چه نوع ويژگيها و روابطي مطالعه و بررسي خواهد شد؟
ب- روش انجام تحقيق را مشخص كنيد، و سئوالهايي به خلاصه ذيل مطرح نمائيد و پاسخهاي مربوطه را بيابيد.
(1) واحد يا واحدها را چگونه انتخاب ميكنيد؟
(2) از كدام منابع اطلاعاتي استفاده ميكنيد؟
(3) چه روشي از روشهاي جمعآوري اطلاعات را براي مطالعه و بررسي اين واحد بخصوص لازم ميدانيد؟
ج- به جمعآوري اطلاعات بپردازيد و سپس آنها را سازمان دهيد و مرتب كنيد
د- پس از گردآوري اطلاعات، فرضيهها را آزمون كنيد و گزارشي از نتايج و تعبير و تفسير آنها تهيه و تنظيم كنيد.