عملیات بیت‌المقدس:
کلیات:
هشت سال دفاع مقدس یکى از درخشان‌ترین صحنه‌های نقش‌آفرینی ملت مسلمان ایران است و هنوز ناگفته‌های بسیارى دارد که لازم است بیان شود تا نسل‌های آینده با ایثار و فداکارى ملت ایران و رزمندگان و فرماندهان دفاع مقدس بیشتر آشنا شوند
درباره دفاع مقدس، علیرغم همه آثار و مطالبى که گفته‌شده، هنوز حق مطلب ادانشده. البته منظور از ناگفته‌ها، آن اسرار نظامى نیست که نباید گفته شود. اما ناگفته‌هایی از آن دوران هنوز هم وجود دارد که شایسته است، در نوشته‌ها، در رمان‌ها، در فیلم‌ها و مانند آن توجه ویژه‌ای به آن‌ها بشود
تجاوز نظامی عراق به ایران که سال‌ها قبل از وقوع انقلاب ۱۳۵۷برنامه‌ریزی‌شده بود و قدرت مقابله با ارتش آن زمان را نداشتند، با سوء‌استفاده از خلأ ایجادشده در اثر انتقال قدرت در ایران و تضعیف نهادهای حافظ امنیت کشور، نظیر ارتش و سازمان اطلاعاتی، مجال تحقق یافت. شهر استراتژیک خرمشهر به همراه رود اروند، که از دوره قاجار مورد مناقشات و درگیری‌های فراوان میان ایران و امپراتوری عثمانی و وارث سین آن یعنی دولت عراق بود، و طی مذاکرات امیرکبیر در جریان قرارداد ارز روم، هرچند به بهای واگذاری سلیمانیه و کل اروندرود به عثمانی، حاکمیت ایران بر خرمشهر تثبیت‌شده بود، در روز ۳۱ام شهریورماه ۱۳۵۹، موردتهاجم محور اصلی آفند ارتش عراق، با ۱۲ لشکر مجهز شامل ۵ لشکر زرهی، ۵ لشکر مکانیزه، و دو لشکر پیاده ،۳تیپ نیروی مخصوص حدود ۴۰تیپ مستقل و۹۶گروهان کماندو قرار گرفت.
باوجود گزارش‌ها و هشدارهای پیدرپی اداره دوم ستاد مشترک ارتش، نیروی هوایی، زمینی و دریایی ارتش، مبنی بر آمادگی عراق برای حمله به ایران، که از ماه‌ها پیش تهیه و ارسال‌شده بود،(۸۴مورد در سال ۱۳۵۸ و۵۵۲مورد در شش ماه اول سال ۱۳۵۹ تجاوزات زمینی، هوایی و دریایی ارتش عراق، به مسئولین گزارش که ۴۹۰ مورد آن به سازمان ملل منعکس گردیده بود) بی‌توجهی عجیبی در سطوح بالای تصمیم‌گیری کشور حاکم بود، و طی اقداماتی که برای پاک‌سازی و تصفیه ارتش انجام‌شده بود، استعداد و آمادگی نیروهای ارتش، ازجمله لشکر ۹۲ زرهی اهواز و گردان دژ(شامل دژهای بتونی مجهز به توپ که در فواصل کوتاه در طول مرز ایران و عراق به طول ۴۰۰ کیلومتر برای پدافند در صورت حمله احتمالی عراق ساخته‌شده بودند)، با تصمیم‌های غیرتخصصی و غیرمسئولانه مسئولین سیاسی به پایین‌ترین حد ممکن رسیده بود و عملاً غیرقابل استفاده و کاربری بود. چندین لشکر ارتش در نقاط مختلف کشور ازجمله آذربایجان، کردستان، ترکمن‌صحرا و بلوچستان، با انواع گروه‌ها و عناصر تجزیه‌طلب درگیر بودند و با انجام تصفیه در ارتش و تغییر قوانین نظامی پس از انقلاب و مهاجرت متخصصان به خارج از کشور، دخالت غیرقانونی و غیرتخصصی استاندار خوزستان مهندس غرضی استعداد لشکر ۹۲ اهواز به یک‌سوم کاهش‌یافته بود، این دخالت‌ها در حدی بود که سرتیپ ظهیر نژاد فرمانده نیروی زمینی اجازه فرماندهی بر لشکر۹۲زرهی را نداشت و حتی زمانی که تصمیم گرفتند لشکر۷۷پیاده را از مشهد به خوزستان برای شکستن حصر آبادان بیاورند ، استاندار(مهندس غرضی) اجازه ندادند.
درحالی‌که مطابق قوانین نظامی، یک لشکر بااستعداد پایین‌تر از ۵۰درصد، اجازه شرکت در عملیات نظامی را ندارد. در این زمان‌حساس و بحرانی، که صدام با بهره‌گیری از اشراف اطلاعاتی وسیعی که بر وضعیت امنیتی ایران داشت و برای فتح یک‌روزه خرمشهر، فتح سه‌روزه خوزستان، و فتح دوهفته‌ای ایران برنامه‌ریزی کرده بود، مردانی بااراده پولادین، ازجمله سرهنگ علی قمری، فرمانده داوطلب گردان دژ خرمشهر، و ناخدا هوشنگ صمدی، فرمانده گردان تکاوران نیروی دریایی، به همراه ۶۰۰ نفر اعضای این گردان و حضور۳۶۰ نفر از دانشجویان دانشگاه افسری ارتش و تعدادی از نیروهای بسیجی و سپاهی به فرماندهی شهید جهان‌آرا در کنار گردان ۱۵۱ دژ، در سرنوشت‌سازترین نقطه زمانی و مکانی این نبرد تاریخی و نابرابر حضور داشتند تا به نجات ایران بشتابند و طی پایداری جانانه ۳۴ روزه بدون دریافت هیچ‌گونه تجهیزات و نیروی رزمنده کمکی، و متوقف کردن موج اصلی آفند ارتش عراق، تمام اهداف اصلی پیش‌بینی‌شده دشمن را به‌کلی ناکام گذارند. شامگاه چهارم آبان ماه، گردان تکاوران به‌عنوان آخرین مدافعان خرمشهر، بافرمان اکید ستاد فرماندهی جنگ و پیام مستقیم سرهنگ حسنی سعدی، با چشمانی گریان و برخلاف میل باطنی، از این شهر عقب‌نشینی کردند و بامداد سوم خردادماه سال ۱۳۶۱ به‌عنوان نخستین نیروی پیشتاز به خرمشهر بازگشتند تا به سوگندی که هنگام ترک شهر خورده بودند جامه عمل بپوشانند و خرمشهر را به آغوش وطن بازگردانند.
عملیات بیت‌المقدس در شرایطی اجرا گردید که سه عملیات هماهنگ و موفق یعنی ثامن‌الائمه، طریق‌القدس و فتح المبین انجام‌شده بود. در این عملیات نیز از تجربه حاصل از عملیات گذشته به‌خوبی استفاده گردید و سازمان‌دهی نیروها برای انجام عملیات کامل‌تر شد. لازم به ذکر است که پس از تغییر و تحولی که در سیستم فرماندهی نیروها پیش آمد، رزمندگان ارتشی و سپاهی، که از آغاز جنگ دوشادوش یکدیگر جنگیده بودند، در این عملیات وحدت و انسجام بیشتری یافتند و این وحدت، درصحنه‌های عملیاتی به‌صورت ترکیب و ادغام یگانهای ارتشی و سپاهی در یکدیگر، تجلی یافت و ازآن‌پس بسیاری از عملیات به‌صورت مشترک اجرا گردید. امیر سپهبد شهید علی صیاد شیرازی، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش این یکپارچگی رزمندگان را که ثمرات ارزنده‌ای داشت، «ترکیب مقدس» نامید. (جعفری و غفوری، ۱۳۹۰: ۲۰۶).
عملیات بیت‌المقدس بزرگ‌ترین، وسیع‌ترین و مؤثرترین اقدام نظامی ایران در طول دفاع مقدس محسوب می‌شود . طراحی این عملیات از ۹/۱/۶۱ ، بلافاصله بعد از پایان موفقیت‌آمیز عملیات فتح المبین آغاز شد. تدبیر کلی این بود: قبل از اینکه متجاوز از ضربه نبرد فتح المبین به خود آید، نیروهای ایران سومین منطقه حساس خوزستان، تحت عنوان جبهه جنوبی شامل غرب اهواز، شمال خرمشهر و شهر خرمشهر را آزاد نمایند و در اصطلاح نظامی نوعی استفاده از موفقیت نبرد فتح المبین به عمل آید. منظورهای اساسی از عملیات بیت‌المقدس تداوم رزم علیه دشمن، تهدید بصره، کاهش توان رزمی دشمن، آزادسازی خرمشهر و خارج نمودن اهواز از برد توپخانه بود. البته ملاحظات سیاسی در رابطه بابی ثبات نشان دادن رژیم صدام، وادار نمودن عراق به پذیرش شرایط ایران برای پایان جنگ، کاهش فشار مشکلات مهاجرین جنگی در داخل کشور و ایجاد زمینه برای فعالیت‌های کشاورزی در مناطق حاصلخیز خوزستان نیز موردتوجه بود. این عملیات به‌طور مشترک توسط ارتش و سپاه ج ا.ا طرح‌ریزی، هدایت و با رمز یا علی بن ابیطالب (ع) اجرا گردید. قرارگاه هدایت‌کننده عملیات تحت عنوان «قرارگاه کربلا» با ۴ قرارگاه قدس و فتح، نصر و فجر (بعداً اضافه شد )، شامل ۷ لشکر و ۵ تیپ مستقل از ارتش و سپاه ،
طبق طرح، عملیات در ۴ مرحله به شرح زیر باید انجام می‌دادند:
۱- حمله قرارگاه قدس در شمال و عملیات عبور از رودخانه کارون توسط قرارگاه فتح و نصر و تأمین سر پل در غرب کارون.
۲-تثبیت سر پل تصرفی و ادامه حمله برای تأمین مرز
۳- تأمین مرز و آزادسازی خرمشهر و ادامه نبرد برای تصرف پل نشوه بنا به دستور
۴-تأمین ساحل شرق اروند بنا به دستور
در عملیات بیت‌المقدس، قرارگاه عملیاتی کربلا در جنوب که در ۳۱ فروردین‌ماه سال ۱۳۶۱ افتتاح‌شده بود، هدایت و کنترل عملیاتی دو بازوی توانمند دفاع مقدس را که چون یک روح در دو جسم بودند به عهده داشت. در طرح عملیاتی کربلا ۳ در رابطه با فرماندهی عملیات، متن زیر که توسط فرماندهی نیروی زمینی ارتش تهیه گردیده بود، درج شد.
رهبری این عملیات سرنوشت‌ساز همچنان به عهده ولی‌عصر (عج) می‌باشد. برای حفظ وحدت فرماندهی، مسئولیت فرماندهی و هدایت این عملیات را شخصاً(صیاد شیرازی) و با توکل به خدا بر عهده می‌گیریم
دستور عملیاتی کربلا ۳ با امضاء فرمانده نیروی زمینی ارتش صادر شد ولی با شروع عملیات سایر دستورات و طرح‌ها با امضاء مشترک فرمانده کل سپاه پاسداران و فرمانده نیروی زمینی ارتش صادر گردیدند. در قرارگاه‌های تابعه‌ی قرارگاه کربلا نیز که ترکیبی از لشکرهای ارتشی و سپاهی بودند، فرماندهان لشکرها مشترکان امور مربوط به طرح‌ریزی و صدور دستورات و هدایت عملیات را بر عهده داشتند.یکان‌های شرکت‌کننده در عملیات، پس از دریافت طرح عملیاتی کربلا ۳، طرح‌های عملیاتی خود را تهیه و جهت تصویب به قرارگاه کربلا ارسال نمودند. انتخاب این عملیات به نام عملیات «بیت‌المقدس» متناسب با شرایط زمانی، اهداف عملیات و همچنین پیش‌بینی نتایج آن بود. برای رسیدن به یک خط دفاعی مطمئن، انجام این عملیات تا رسیدن به ساحل شط العرب در خاک دشمن بعثی ضروری بود. رزمندگان اسلام با انتخاب این نام می‌خواستند علاقه خود را به قدس شریف نشان دهند.
در پایان هفته اول اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۶۱ مقدمات لازم برای آغاز نبرد فراهم بود و قرارگاه کربلا تلاش می‌کرد تا هرچه سریع‌تر و قبل از آنکه دشمن اقدام به استقرار یکان‌های خود در کرانه غربی نماید و عبور نیروهای جمهوری اسلامی ایران از رودخانه‌ی کارون را از یک عبور ساده و تاکتیکی به یک عملیات عمده عبور از رودخانه مبدل سازد، نبرد را آغاز نماید.اما نیروهای عراقی علیرغم اقدامات شناسایی هوایی، کماکان در مواضع خود و دور از ساحل رودخانه مستقر بودند.با پایان یافتن استقرار یکان‌ها در مناطق مربوطه و آغاز به کار پاسگاه‌های فرماندهی مشترک و ادغام نیروهای ارتش و سپاه، همه‌چیز برای آغاز نبردی سرنوشت‌ساز فراهم گردید.
ارتش عراق پس از فتح خرمشهر، با بهره‌گیری از پیشرفته‌ترین آموزش‌های آکادمی‌های نظامی بلوک شرق (حدود۷۰۰کارشناس از کشور شوروی سابق)و غرب و با کمک کارشناسان و متخصصان نخبه خارجی، آن را به یک دژ نفوذناپذیر با چهار خط دفاعی تودرتو تبدیل کرده بود. ضمن اینکه تقریباً کل منطقه باقیمانده تحت اشغال عراق، در میان آب‌های خلیج‌فارس، اروندرود، رود کارون و تالاب هورالعظیم(هورالهویزه)، محصور بود و این به‌تنهایی مانعی بزرگ برای پیشروی نیروهای ایرانی محسوب می‌شد. مانعی که تمام عملیات نفوذ به این منطقه را تا روز دهم اردیبهشت‌ماه ۶۱، به‌کلی ناکام گذاشته بود. وقتی‌که عملیات بیت‌المقدس در این روز آغاز شد همه تئوریسین‌های بزرگ نظامی جهان متفق‌القول بودند که شاید ایران بتواند بخشی از خاک خود را در خوزستان از رژیم بعثی پس بگیرد، اما هیچ‌گاه نخواهد توانست دژ آهنین و استحکامات نفوذناپذیر رژیم بعثی صدام را در خرمشهر ویران کند. عملیات آزادسازی خرمشهر یکی از پیچیده‌ترین و حماسی‌ترین نبردهای تاریخ ایران را رقم زد.
این عملیات با درخواست شهید علی صیاد شیرازی از دانشگاه جنگ ارتش(دافوس)، توسط امرای باتجربه و نخبه ارتش، ازجمله امیر سرتیپ دکتر ستاد مسعود بختیاری و امیر سرتیپ ستاد نصرت‌الله معین وزیری، سرهنگ ستاد اقبال محمد زاده، سرهنگ ستاد شاهان ، سرهنگ ستاد قوی‌دل ، سرهنگ ستاد مفید و… طراحی شد که طرحی به‌شدت جسورانه و پیچیده بود و بر سه اصل ریسک فرماندهی، اصل غافلگیری دشمن و اصل سرعت نیروهای عمل‌کننده استوار بود، که اختلال در مورد دوم و سوم موجب شکست فاجعه‌بار عملیات می‌شد. عملیاتی که در دقیقه ۳۰ بامداد دهم اردیبهشت با همکاری ارتش و سپاه، آغاز شد. صدام به همه نیروهایش در خرمشهر گفته بود که در صورت از دست رفتن این شهر، همه آن‌ها به جوخه اعدام سپرده خواهند شد.
«درحالی‌که اشغال خرمشهر توسط عراق به‌عنوان آخرین و مهم‌ترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هرگونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی برمتجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.»
بر همین اساس، با توجه به اینکه منطقه عمومی غرب کارون(به وسعت بیش از ۵۵۰۰کیلومترمربع) آخرین منطقه مهمی بود که هم چنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک‌سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند، و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره، به‌ضرورت حفظ این منطقه معتقد بود. ازاین‌رو،نیروهای مسلح ایران ، بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، درحالی‌که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شد، به تمام یگانهای تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدیدقوا، به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.
آمادگی برای طراحی عملیات بیت‌المقدس:
بلافاصله پس از عملیات فتح المبین در ۱۰ / ۱ / ۱۳۶۱ جلسه مشترک فرماندهان ارتش و سپاه تشکیل ، و به کلیه یکان‌ها ابلاغ شد که طى دو هفته آینده بازسازى یکان‌ها و طرح‌ریزی عملیات آتى را انجام داده و نتیجه را اعلام کنند.
پس از خاتمه عملیات فتح المبین طرح‌ریزی و آمادگی برای نبرد بیت‌المقدس با سرعت و بدون وقفه توسط گروه طرح‌ریزی ادامه یافت، و یک مکث کوتاه پس از خاتمه عملیات فتح المبین به مرحله اجرا درآمد و این فاصله زمانی بین دو نبرد بزرگ، ضمن نشان دادن توانمندی ما در سرعت آمادگی برای گشایش جبهه جدید درزمانی کوتاه‌تر ازآنچه برآورد می‌شد، به‌عنوان یک عامل غافلگیرکننده سرنوشت‌ساز به‌کاربرده شد.
نیروهای اسلام با طرح‌ریزی و اجرای عملیات تهاجمی با عبور از رودخانه کارون با به‌کارگیری(گروهان های پل لشکر۹۲زرهی، لشکر۱۶زرهی و ۸۱زرهی و گردان پل نیروی زمینی جمعاً پنج دستگاه پل شناور) و استقرار آن‌ها روی رودخانه توسط مهندسی ارتش، که یکی از مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین عملیات رزمی چه ازنظر طرح‌ریزی و چه ازنظر اجرا به‌حساب می‌آمد و نیازمند تدارک تجهیزات ویژه برای عبور از رودخانه و همچنین مستلزم قبول خطرات بسیار بود، کارآمدی خود را نشان دادند و طراحان عملیات و یگانهای ما برای اولین بار پس از انقلاب، عملیات عبور از رودخانه را در مقیاس وسیع (به استعداد ۵ لشکر) عملاً و در شرایط جنگی تجربه می‌کردند. لذا مجموعه ویژگی‌های پیش‌گفته را باید وجوه تمایز این عملیات با سایر نبردهای دفاع مقدس و حتی نبردهای بعدی از نوع آبی‌خاکی (که با تهیه وسایل و تجهیزات ویژه بسیار و زمان طولانی طرح¬ریزی صورت گرفت) دانست.
متعاقب درکى که از ضرورت تعجیل در عملیات وجود داشت ، تلاش براى آمادگى ، شتاب چشمگیرى به خود گرفت ، زیرا تأخیر در عملیات با توجه به فرارسیدن فصل گرما در منطقه جنوب و هوشیارى دشمن نسبت به آغاز آن می‌توانست در انجام مأموریت نیروها و رسیدن به اهداف موردنظر لطمات جبران‌ناپذیری به بار آورد. از سوى دیگر نیروهاى دشمن در پى ضربات ناشى از عملیات فتح المبین دچار بحران و آشفتگى روانى شده بودند. ازاین‌رو انجام هر چه سریع‌تر عملیات در آن شرایط ضریب موفقیت را افزایش می‌داد.
سرانجام پس از بحث و بررسی‌های فراوان ، از سوى قرارگاه مرکزى کربلا، مأموریت عملیات به شرح زیر اعلام شد:
«نیروهاى مسلح جمهورى اسلامى ایران ، متشکل از نیروهاى زمینى ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامى مأموریت دارند که در ساعت (س ) روز (ر) در منطقه عمومى جنوب رودخانه کرخه در غرب رودخانه کارون تک نموده و ضمن انهدام نیروهاى موجود دشمن و آزادسازى خرمشهر و هویزه خط مرز بین‌المللی را تأمین کنند و از حمله مجدد احتمالى به کشور اسلامى جلوگیرى نمایند.»
«عملیات بیت‌المقدس یکی از گسترده‌ترین و باارزش‌ترین عملیات دوران دفاع مقدس در طول ۸ سال دفاع مقدس است. هر مرحله از عملیات بیت‌المقدس در مقایسه با عملیاتی مثل ثامن‌الائمه و طریق‌القدس،فتح المبین خود یک عملیات بزرگ به‌حساب می‌آید. »
نبردی که تحت عنوان طرح عملیات «کربلا۳» طرح‌ریزی و عملیات بیت‌المقدس نام دارد، یکی از طولانی‌ترین نبردها در طول جنگ تحمیلی به شمار می‌آید که با شرکت یگانهای عمده از ظفرمندان ارتش (نیروی زمینی، پدافند هوایی، نیروی هوایی و نیروی دریایی ارتش با تمام امکانات پشتیبانی منطقه۲ فارس)، دلاور مردان بسیج و سپاه، سنگر سازان بی سنگر جهاد سازندگی و سایر نیروهای مردمی از دهم اردیبهشت‌ماه تا سوم خردادماه ۱۳۶۱ به مدت ۲۵ روز در جنوب غربی اهواز انجام گرفت، یکی از درخشان‌ترین کارنامه‌های عملیاتی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران علیه متجاوز به شمار می‌رود، که علاوه بر پایان دادن به ۱۹ ماه اشغال نظامی قسمتی از حساس‌ترین نقاط خوزستان و آزادسازی مناطق مذکور به‌ویژه شهر خرمشهر، ضربه‌ای قاطع، کاری و سرنوشت‌ساز بر نیروهای متجاوز عراقی وارد که باعث کاهش توان و میل جنگجویی او گردید.
و عبور سریع و غافلگیرانه نیروهای ما از رودخانه کارون،با رعایت کامل اصول عملیات عبور از رودخانه، یکی از برجسته‌ترین عملیات رزمی نیروهای جمهوری اسلامی در جنگ تحمیلی ثبت شد.
آزادسازی خرمشهر حیثیت و اعتبار رزمی رزمندگان جمهوری اسلامی را در جهان افزایش داده و نتیجه این عملیات کارشناسان نظامی و دستگاه‌های تبلیغاتی جهان را وادار ساخت که به پیروزی و توانایی‌های رزمندگان حماسه‌آفرین ما اعتراف کنند. درحالی‌که اکثر یگانهای ارتش متجاوز عراق که در این منطقه وارد عمل شده بودند در مصاف با رزمندگان خستگی‌ناپذیر ما، توان رزمی خود را ازدست‌داده بود، تعداد کثیری از نیروهای دشمن کشته، زخمی و اسیرشده بودند، این بار نیز متجاوز مانند عملیات «فتح المبین»، این شکست خفت‌بار خود را عقب‌نشینی اختیاری از منطقه و برمبنای طرح‌های تاکتیکی خود اعلام نمود که بطلان این مدعا بیش از هر کس، برای رژیم بعث و ارتش عراق روشن است.
دست آورده‌ای نظامی و سیاسی این نبرد بسیار عظیم بود و به‌حق می‌توان گفت که با پایان گرفتن نبرد بیت‌المقدس، جنگ ایران و عراق وارد مرحله جدیدی شد، مرحله‌ای که عراق در وضعیت انفعالی و نیروهای مسلح ما در موضع قدرت نظامی قرارگرفته و برای وادار ساختن متجاوز به پذیرش تمامی شرایط ایران برای خاتمه جنگ، به نبردهای برون‌مرزی پرداختند.
عراق در پیامد این عملیات، به‌درستی دریافت که دستیابی به اهداف توسعه‌طلبانه و تجاوزکارانه‌اش در ایران با توسل به قدرت نظامی، تهاجم و تجاوز مسلحانه، امری ناشدنی بوده و ناگزیر از چشم‌پوشی از آن است و بی‌دلیل نیست که ۲۰ روز پس از پایان عملیات رژیم عراق تحت تأثیر ضربه کمرشکنی که این شکست بر ارتش او وارد آورده بود و بیم از آسیب‌پذیری بیشتر در مقابل تهاجمات گسترده‌تر رزمندگان اسلام، با عنوان کردن حسن نیت و صلح‌طلبی خود در آستانه تشکیل اجلاس سران کشورهای غیر متعهد و لزوم آمادگی برای نبرد با رژیم غاصب صهیونیستی به مناسبت اشغال جنوب لبنان، آتش‌بس یک‌طرفه اعلام کرده و دست به عقب‌نشینی ناقص و حساب‌شده‌ای از سایر مناطق اشغالی زده و شکست خفت‌بار خود را در این نبرد و به‌ویژه از دست دادن خرمشهر، یک اقدام تاکتیکی با عقب‌نشینی اختیاری بیان کرد.
ویژگی‌های عملیات بیت‌المقدس:
الف-ویژگی‌های عملیات بیت‌المقدس نسبت به نبردهای پیشین و بعدازآن در طول هشت سال دفاع مقدس را می‌توان در مواردی همچون؛(۱) زمان کوتاه آمادگی (۲)وسعت منطقه عملیات، (۳)مداومت عملیات،(۴) عملیات تهاجمی گسترده با عملیات عبور از رودخانه برای اولین بار، (۵)تعداد زیاد اسرای دشمن،(۶) وسعت و حجم تلفات و خسارات وارده به دشمن،(۷) اهمیت و ارزش مناطق آزادشده و بالاخره دست آورده‌ای سیاسی، نظامی و روانی آن جستجو کرد.
ب-یکی از ویژگی‌های عملیات بیت‌المقدس این بود که وسیع‌ترین منطقه‌ی عملیاتی را نسبت به عملیات قبلی داشت. بعدها هم به‌اندازه بیت‌المقدس، هیچ عملیاتی نداشتیم که این‌قدر وسعت داشته باشد. وسعت منطقه‌ی نبرد ۵۵۰۰ کیلومترمربع بود.
ج- ویژگی دیگر این بود که در تمام جاها باید عبور از رودخانه انجام می‌دادیم؛ در هر سه محور. در محور شمال باید از کرخه نور عبور می‌کردیم؛ در محور شرق که دو قرارگاه فتح و نصر باید حمله می‌کردند، از رودخانه‌ی کارون عبور کردیم. برای عبور از رودخانه، باید یک سرپل داشته باشیم، چون آن‌طرف در دست دشمن بود. سرپل موقت، تا نیرو بتواند شکاف ایجاد کند و گسترش بدهد. چاره‌ای نداشتیم. هم باید از رودخانه‌ی کرخه‌ی نور قرارگاه قدس را عبور می‌دادیم، هم قرارگاه فتح و نصر را از رودخانه‌ی کارون.و برای عبور از رودخانه کارون ۵پل شناور یگانهای ارتش و بیش از ۳۶۰ قایق توسط تیپ۵۵هوابرد و یک گردان شناور هجومی از یگان¬های تکاور با۳۰۰ فروند قایق و تجهیزات کامل، یک گروه ۴۵ نقره غواص با وسایل و تجهیزات کامل، تعداد ۵۰ نفر ملوان و۱۶۰ نفر قایقران از نیروی دریایی ارتش در عملیات بیت‌المقدس شرکت داشتند.
د- یکی دیگر از ویژگی‌های عملیات بیت‌المقدس، نتایج سیاسی– نظامی آن است، آزادسازی شهر خرمشهر، می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی برمتجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد. در بیان این نتایج همین‌قدر کافی است گفته شود که بسیاری را عقیده بر این است که دست آورده‌ای نبرد بیت‌المقدس زمینه مناسب و کافی را به سود ایران برای خاتمه دادن به جنگ فراهم آورده بود. اما در آن زمان دو دیدگاه وجود داشت، یکی خاتمه جنگ با توجه به برگ برنده و موقعیت استراتژیکی و سیاسی ایران در منطقه و جهان و آمادگی کشورهای منطقه برای پرداخت غرامت و دیدگاه دیگر به محوریت برادر محسن رضایی، ادامه جنگ تا نابودی اسرائیل، که دیدگاه برادران سپاهی باعث ادامه جنگ گردید.
هـ- ویژگی دیگر عملیات بیت‌المقدس در مقایسه با سایر عملیات، تلفات و خسارات وارده به دشمن و به‌ویژه تعداد اسرای اوست. در این عملیات نزدیک به ۱۹هزار نفر از نیروهای دشمن به اسارت درآمده و برابر برآورد و اطلاعات موجود به‌احتمال بسیار زیاد آمار کشته‌شدگان و مجروحین دشمن از مرز ۱۶هزار نفر فراتر رفت.
ارزش‌های تاکتیکی و راهبردی عملیات بیت‌المقدس:
در مورد ارزش و اهمیت اهداف این عملیات از دو منظر، ارزش‌های تاکتیکی و راهبردی قابل‌تفکیک و تحلیل هستند.
الف- هدف راهبردی ایران به‌طورکلی در دفاع مقدس عبارت بود از دفع تجاوز و نمایش توانمندی‌های نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران در دفاع از خود.
ب- یکی دیگر از هدف‌های طرح‌ریزی‌شده در این عملیات که دارای ارزش راهبردی و تاکتیکی توأم محسوب می‌شد وصول نیروهای ما به کرانه شرقی شط العرب در منطقه بصره و تهدید این شهر بود.
ج-عملیات بیت‌المقدس با نتایج چشمگیر سیاسی و نظامی خود به‌ویژه آزادسازی خرمشهر و تهدید شرق بصره، حیثیت و اعتبار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را در جهان افزایش داد و کارشناسان نظامی جهان را وادار ساخت که به توان طرح‌ریزی، اجرا و شایستگی رزمی فرماندهان و رزمندگان ما اذعان کنند. عبور سریع و غافلگیرانه نیروهای ایران از رودخانه کارون و تصرف سرپلی وسیع در منطقه اشغالی دشمن به مساحت بیش از ۷۰۰ کیلومترمربع درزمانی کوتاه، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین عملیات نیروهای ما ثبت گردیده است و بخش‌های حساس و ارزشمندی از خاک میهن، با ایثار و ازخودگذشتگی غیرقابل‌تصور فرزندان غیور و بلندهمت این سرزمین از لوث وجود دشمن پاک شد.
منطقه عملیات:
منطقه عمومی عملیات کربلا ۳ (بیت‌المقدس) به شکل یک چهارضلعی در میان چهار مانع طبیعی به‌طورکلی محصور بود، از شمال به کرانه جنوبی رودخانه کرخه کور، از سمت خاور (مشرق) به رودخانه کارون، از جنوب به رودخانه اروندرود و از سمت باختر (غرب) به منطقه هورالهویزه، شرق بصره، وسعت این منطقه حدود ۵۵۰۰ کیلومترمربع بوده، درواقع منطقه عملیات بیت‌المقدس از سه جهت در محاصره موانع طبیعی مثل رودخانه‌های کرخه نور در شمال منطقه و کارون در شرق جبهه و هورالهویزه در غرب منطقه و از سوی دیگر محدود به مرز بین‌المللی بود.(بختیاری،۱۳۸۰:۲۱)
منطقه مزبور به‌جز جاده نسبتاً مرتفع اهواز – خرمشهر، فاقد هرگونه عارضه مهم برای پدافند است. همین امر موجب شد تا زمین منطقه به دلیل مسطح بودن برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیروهای پیاده به دلیل در دید و تیر قرار داشتن نامناسب باشد.نقاط حساس منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز – خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه‌های کارون، کرخه کور واروند بود.
و نیروهای خودی و دشمن در یک جبهه ۱۷۴ کیلومتری در سراسر کرانه رودخانه کرخه کور (از هورالعظیم تا دب‌حردان) و کارون (از آب تیمور تا خرمشهر) با یکدیگر در تماس بودند. شکل کلی زمین منطقه به‌صورت بیابانی و تقریباً فاقد پستی‌وبلندی و عوارض مشخص بوده و عوارض حساس نظامی را به‌غیراز شهرهای کوچک و بزرگ منطقه مانند هویزه و خرمشهر، مواضع پدافندی مستحکم و خاک‌ریزهای متوالی دشمن تشکیل می‌دادند
استعداد نیروهای کشورمتجاوز عراق(دشمن):
نیروهاى متجاوز عراقى در این منطقه ، که در کنترل عملیاتى سپاه ۳ عراق به فرماندهى سرلشکر ستاد صلاح‌الدین القاضى قرار داشت.
استعداد نیروهای ارتش متجاوز عراق در مقابل نیروهای ایرانی حداقل ده تیپ زرهی، پنج تیپ مکانیزه، هفده تیپ پیاده، یکان‌های ارتش خلقی عراق، هفت گردان کماندویی بود و علاوه بر آن ارتش عراق حداقل ۳۰ گردان توپخانه را وارد عمل کرد، یکان‌های مانوری ارتش عراق شامل زرهی، مکانیزه و پیاده برحسب گردان به بیش از ۱۲۰ گردان بالغ می‌شد
تا قبل از آغاز عملیات بیت‌المقدس، استعداد نیروهای دشمن به ترتیب زیر بود:
لشکر ۶ زرهی؛ از جنوب رودخانه کرخه تا هویزه.
لشکر ۵ مکانیزه؛ از غرب اهواز تا روستای سید عبود.
لشکر ۱۱ پیاده از سید عبود تا خرمشهر – تیپ‌های ۲۲، ۴۸، ۴۴ مأمور حفاظت از خرمشهر بودند.
لشکر ۳ زرهی در شمال خرمشهر.
با شروع عملیات نیز یگانهای دیگری از ارتش عراق به منطقه اعزام شدند که درمجموع تمامی یگان‌هایی که در منطقه درگیری حضور یافتند، عبارت بودند از:
لشکر ۵ مکانیزه؛ شامل: تیپ‌های ۲۶ و ۵۵ زرهی و تیپ‌های ۱۵ و ۲۰ مکانیزه.
لشکر ۶ زرهی؛ شامل: تیپ‌های ۱۶ و ۳۰ زرهی و تیپ ۲۵ مکانیزه .
لشکر ۳ زرهی؛ شامل: تیپ‌های ۶،۱۲ و ۵۳ زرهی و تیپ ۸ مکانیزه .
لشکر ۹ زرهی؛ شامل: تیپ‌های ۳۵ و ۴۳ زرهی و تیپ ۱۴ مکانیزه .
لشکر ۱۰ زرهی؛ شامل: تیپ‌های ۱۷ زرهی و ۲۴ مکانیزه .
لشکر ۱۱ پیاده؛ شامل: سه تیپ سازمان ۴۴، ۴۸ و ۴۹ پیاده و سه تیپ تحت امر ۴۵ ، ۱۱۳ و ۲۲ پیاده.
لشکر ۱۲ زرهی؛ شامل: تیپ‌های ۴۶ مکانیزه و ۳۷ زرهی.
لشکر ۷ پیاده؛ شامل: تیپ‌های ۱۹ و ۳۹ پیاده.
تیپ مستقل ۱۰ زرهی.
تیپ‌های مستقل ۱۰۹، ۴۱۹، ۴۱۶، ۹۰، ۴۱۷، ۶۰۱، ۶۰۲، ۶۰۵، ۶۰۶، ۴۰۹، ۲۳۸ و ۵۰۱ پیاده.
تیپ‌های ۳۱، ۳۲ و ۳۳ نیروی مخصوص.
تیپ‌های ۹، ۱۰ و ۲۰ گارد مرزی.
تعداد ۳۰ گروهان کماندو.
تعداد ۱۰ قاطع جیش الشعبی (هر قاطع ۴۵۰ نفر).
گردان تانک مستقل سیف سعد.
گردان‌های شناسایی حطین، صلاح‌الدین، حنین.
توپخانه دشمن نیز از ۵۳۰ قبضه توپ در انواع مختلف تشکیل‌شده بود که به‌طور تقریبی عبارت بود از ۳۰ گردان توپخانه صحرایی.
فرماندهى ارتش عراق بعد از نبردهاى طریق‌القدس و فتح المبین دریافته بود که عملیات گسترده بعدى نیروهاى ایرانى در منطقه اهواز – خرمشهر خواهد بود و فعالیت‌ها و نقل انتقالات و تمرکز نیروها در شرق کارون و شمال کرخه کور براى دشمن نشانه‌های گویایى به شمار می‌رفت .ازاین‌رو هم‌زمان با افزایش فعالیت‌های یکان‌های خودى ، اقدامات دشمن نیز در این منطقه شدت یافت .
سازمان نیروهای مسلح عمل‌کننده ایران:
قرارگاه کربلا با ۴ قرارگاه قدس، فتح، نصر و فجر شامل ۷ لشکر و ۵ تیپ مستقل از ارتش و سپاه، عملیات را به شرح زیر کنترل و هدایت نمود.
الف- قرارگاه قدس: به فرماندهی مشترک سرهنگ سیروس لطفی و برادر احمد غلام پور متشکل از:
(۱) لشکر ۱۶ زرهی با ۳تیپ زرهی( شامل ۸گردان تانک، ۳گردان پیاده مکانیزه، ۲ گردان سوار زرهی، ۵گردان توپخانه صحرایی، یک گردان پدافند هوایی، یک گردان مهندسی رزمی،گروهان پل، یک گردان مخابرات، یک گردان بهداری و پشتیبانی لشکر)
(۲)تیپ ۵۸ تکاور(شامل۴گردان تکاور،یک گردان توپخانه، یک آتشبار پدافند هوایی، یک گروهان مهندسی رزمی و گردان پشتیبانی و…)
(۳)سپاه پاسداران: لشکر یک قدس سپاه
ب-قرارگاه فتح: به فرماندهی مشترک سرهنگ زرهی مسعود منفرد نیاکی و برادر رشید علی نور متشکل از:
(۱)لشکر ۹۲ زرهی اهواز با ۳تیپ زرهی( شامل ۹گردان تانک، ۳گردان پیاده مکانیزه، ۲ گردان سوار زرهی، ۵گردان توپخانه صحرایی، یک گردان پدافند هوایی، یک گردان مهندسی رزمی،۲گروهان پل، یک گردان مخابرات، یک گردان بهداری و پشتیبانی لشکر)
(۲) تیپ ۵۵ هوابرد(شامل۵گردان پیاده هوابرد، ۲گردان تکاور، یک گردان توپخانه، یک آتشبار پدافند هوایی، یک گروهان مهندسی رزمی، یک گروهان شناسایی و گردان پشتیبانی)
(۳)تیپ ۳۷ زرهی شیراز(شامل۲گردان تانک، یک گردان پیاده مکانیزه، یک گردان توپخانه، یک گروهان مهندسی رزمی، یک آتشبار پدافند هوایی، و گردان پشتیبانی)
(۴) سپاه پاسداران: لشکر ۳ فتح سپاه
ج- قرارگاه نصر: به فرماندهی مشترک سرهنگ پیاده حسین حسنی سعدی و برادر حسین باقری متشکل از:
(۱)لشکر۲۱پیاده با ۳تیپ (شامل ۱۰گردان پیاده، دو گردان تانک، یک گردان سوار زرهی، ۵گردان توپخانه صحرایی، یک گردان پدافند هوایی، یک گردان مهندسی رزمی، یک گردان مخابرات، یک گردان بهداری و پشتیبانی لشکر)
(۳) تیپ ۲۳ نیروی مخصوص ارتش(شامل۳گردان نیروی مخصوص)
(۴) سپاه پاسداران: لشکر ۵ نصر سپاه(شامل تیپ‌های ۴۳ بیت‌المقدس و ۴۱ ثارالله)
د-توپخانه، پدافند هوایی، مهندسی،نیروی هوایی، هوانیروز و نیروی دریایی ارتش:
(۱)توپخانه:
(الف) گروه۲۲توپخانه(شامل۵گردان توپخانه و یک گردان پدافند هوایی)
(ب)گروه۳۳توپخانه (شامل۵گردان توپخانه و یک گردان پدافند هوایی)
(ج)توپخانه لشکرها و تیپ‌های مستقل: ۲۲گردان توپخانه و ۵گردان پدافند هوایی،
(د)جمعاً۳۲گردان توپخانه صحرایی و۸گردان پدافند هوایی ارتش
(۲)مهندسی:
(الف)گروه۴۱۱مهندسی رزمی، گردان۴۱۴پل شناور،
(ب) ۵پل شناور یگانهای ارتش و بیش از ۳۶۰ قایق توسط تیپ۵۵هوابرد
(ج) ۳۰۰ فروند قایق و تجهیزات کامل از نیروی دریایی
(۳)نیروی هوایی:
در موفقیت عملیات بیت‌المقدس نیروی هوایی و هوانیروز و نیروی دریایی نقش مؤثری را ایفا نمودند. نیروی هوایی۹۳۱ سورتی پرواز مراقبت مسلحانه، ۱۳۰ سورتی پرواز بمباران هوایی، ۲۲ سورتی پرواز عکس‌برداری هوایی، ۲۴۹۴سورتی پرواز ترابری هوایی (سوخت‌رسانی در هوا، حمل مجروح، انتقال نیرو و…) انجام و حدود شش هزار بسیجی از مشهد مقدس به منطقه عملیات حمل گردید. پدافند هوایی با تأمین فضای امن منطقه عملیات، حدود ۵۳ فروند هواپیمای دشمن را ساقط نمود.
(۴) هوانیروز:
هوانیروز که یکی از یگانهای پشتیبانی‌کننده و مؤثر در تمامی عملیات دوران دفاع مقدس بود در عملیات بیت‌المقدس نیز با ۹۵ فروند بالگرد با ۵۱۸۰ ساعت پرواز در قالب ۳۶۷۰ سورتی ضمن انهدام ادوات زرهی و سنگرهای دشمن، ۷۸۲۰ مجروح را تخلیه و ۳۵۶۱ رزمنده را ترابری نمود.
(۵)دریایی:
مأموریت کلی پدافند از جزیره آبادان به پایگاه دریایی خرمشهر واگذارشده بود و یک گردان شناور هجومی از یگان¬های تکاور با۳۰۰ فروند قایق و تجهیزات کامل، یک گروه ۴۵ نفرِ غواص با وسایل و تجهیزات کامل، تعداد ۵۰ نفرملوان و۱۶۰ نفر قایقران در عملیات بیت‌المقدس شرکت داشتند
(۶) پشتیبانی لجستیکی:
پشتیبانی منطقه۲ شیراز، آمادگاه‌های غرب کشور با تمام توان و استقرار بیمارستان صحرایی
(۷)پشتیبانی مخابرات:
گروه۴۰۱مخابرات ستاد مشترک ارتش
(۸)یگانهای سپاه در احتیاط:
تیپ‌های ۳۰ مستقل زرهی، ۱۷ قم، ۳۵ امام سجاد، ۲۳ المهدی از سپاه پاسداران
طرح‌ریزی عملیات بیت‌المقدس:
پس از پایان عملیات ثامن‌الائمه (ع)، طریق‌القدس و فتح المبین، در هشتم فروردین‌ماه سال ۱۳۶۱ بنا به دستور فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی سرهنگ علی صیاد شیرازی، نشست رسمی و عملی در حضور ایشان و با شرکت جانشین فرمانده نیروی زمینی، افسر اطلاعات و یک تیم از اساتید دانشگاه فرماندهی و ستاد ارتش و دو نفر از افسران عملیات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی برای تعیین خطوط کلی عملیات آفندی آتی (طرح کربلا ۳ )عملیات بیت‌المقدس، عملاً در دستور کار بررسی و اقدام قرار گرفت.
روز نهم فروردین‌ماه سال ۶۱ باوجودآنکه هنوز هیچ‌گونه طرحی برای عملیات آتی مصوب نشده بود، چون منطقه کلی عملیات تقریباً مشخص بود، قرارگاه عملیاتی کربلا (قرارگاه مشترک عملیاتی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به‌منظور سرعت در کاربرد، با صدور یک دستور جزءبه‌جزء ضمن اعلام پایان عملیات کربلا ۲ (فتح المبین) و اینکه به لشکر ۷۷ پیاده پیروز خراسان و تیپ ۸۴ خرم‌آباد دستور داده‌شده بود که پدافند از مناطق آزادشده در عملیات فتح المبین را در خط ارتفاعات «تینه» عهده‌دار شوند، به سایر یگانهای شرکت‌کننده در فتح المبین (لشکر ۲۱ پیاده، لشکر ۹۲ زرهی، تیپ ۵۵ هوابرد، تیپ ۵۸ تکاور ذوالفقار، تیپ ۳۷ زرهی،تیپ۲۳نوهد، گروه‌های۲۲و۳۳ توپخانه، یگانهای مهندسی رزمی، مخابرات، هوانیروز، پدافند هوایی و همچنین نیروی هوایی و نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و یگانهای سپاه پاسداران) دستور داد که به مناطق تجمع تعیین‌شده در جنوب اهواز و شرق کارون نقل‌مکان کنند؛ و تهیه امکانات موردنیاز از قبیل آماده‌سازی پل‌های شناور، طراده و قایق‌های هجومی ارتش و امکانات جهاد سازندگی با زدن پل‌های ابتکاری برای عبور از رودخانه کارون و سایر نیازمندی‌های تدارکاتی و پشتیبانی از عملیات با سرعت فراهم شود.
نظر به اینکه فرمانده نیروی زمینی ارتش سرعت در طرح‌ریزی، تهیه و آماده شدن برای اجرای عملیات را به‌عنوان تدبیر خود اعلام کرده و به‌شدت آن را به‌عنوان یک عامل غافلگیری دشمن پیگیری می‌کرد، امور یادشده با تلاش همه مسئولین با سرعت انجام به‌طوری‌که ظرف یک ماه پس از پایان عملیات فتح المبین همه‌چیز برای آغاز عملیات جدید آماده بود و بدین ترتیب زمان اجرای عملیات بیت‌المقدس در ۱۰/۰۲/۶۱ به یگان‌ها ابلاغ شد.
شهید سپهبد علی صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش در پیامی که برای انتشار دستور عملیاتی این طرح صادر نمود، دربند فرماندهی و کنترل طرح عملیاتی کربلا ۳ چنین نوشت:
این عملیات از قرارگاه کربلا در جنوب هدایت می‌گردد و با توجه به اینکه:
-رهبری این عملیات سرنوشت‌ساز همچنان بر عهده ولی‌عصر (عج) هست برای حفظ وحدت فرماندهی مسئولیت فرماندهی و هدایت این عملیات را شخصاً و با توکل به خدا بر عهده می‌گیرم.
-چون جنگ و رزم درراه الله است پیروزی آن به نام الله و رزمندگان به ثبت می‌رسد. ان‌شاءالله.
طراحان عملیات در قرارگاه مشترک ارتش و سپاه (کربلا) که عبارت بودند از افسران اطلاعات و عملیات نیروی زمینی ارتش همراه با اساتید اعزامی از دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش و سپاه با توجه به مأموریت، وضعیت زمین، نیروهای خودی و وضعیت دشمن، براى عملیات دو راه‌کار پیشنهادشده بود در مورد بهترین راه‌کار« عبور از رودخانه کارون و تأمین سرپل و استقرار نیروى کافى در غرب رودخانه و ادامه بی‌درنگ عملیات » به توافق دست یافتند:
۱-راه‌کار(۱) تک به دشمن با عبور از رودخانه کارون، تأمین سرپل و استقرار نیروی کافی در غرب رودخانه کارون، ادامه عملیات به‌منظور انهدام دشمن و آزادسازی خرمشهر و مناطق اشغالی غرب کارون.
۲-راه‌کار(۲) تک به دشمن با اتکا به جاده اهواز – خرمشهر و با استفاده از شبکه‌های جاده‌ای منطقه ، از جبهه کرخه کور و نیسان یعنی از شمال به جنوب و در منطقه عمومی جفیر انجام می‌داد ( عملیات عبور از رودخانه کارون به‌عنوان تلاش پشتیبانی یا فرعی عملیات قرار می‌گرفت.)
۳- علاوه بر دو راه‌کار فوق، راه¬کار سومی نیز پیشنهاد شد؛ به این شرح که با توجه به مشکلات عبور از رودخانه کارون (راه‌کار اول) و همچنین محدودیت فضای مانوری در جبهه کرخه کور و جنوب غرب از اهواز به علت آب‌گرفتگی (راه‌کار دوم)، بهتر است تا خشک شدن مناطق آب‌گرفته و باز شدن معابر فضای مانوری از اجرای هرگونه عملیات در این منطقه اجتناب و تأمل شود و برای اینکه رکودی طولانی در جبهه جنگ به وجود نیاید به عملیات علیه متجاوز در جبهه شمال غرب و یا غرب پرداخته شود. سرانجام پس از بحث‌های فراوان در خصوص انتخاب بهترین راه‌کار، راه‌کار عبور از رودخانه کارون (راه‌کار اول) پیشنهاد و مورد موافقت قرار گرفت.
با مشخص شدن خطوط اصلی، برمبنای راه‌کار انتخابی عملیات و اتخاذ تصمیم کلی عملیات، مانور(مأموریت) قرارگاه مشترک کربلا برای اجرای عملیات در منطقه غرب کارون به شرح زیر تعیین‌شده :
فرماندهان عملیات کربلا در جنوب با قرارگاه‌های قدس و نصر و فتح تک نموده ، دشمن را در منطقه عمومى اهواز، غرب کارون منهدم ، خرمشهر و خط مرز را تأمین و آفند خود را به‌منظور تأمین خطوط مرزى تا رسیدن به ساحل شرقى شط العرب ادامه داده و سپس در منطقه پدافند می‌نماید. این عملیات در ۴ مرحله می‌باید به مورداجرا گذاشته می‌شد.
۱۹۵ گردان (پیاده،هوابرد، پیاده مکانیزه، تانک، سوار زرهی،توپخانه،پدافند هوایی،مهندسی رزمی،پل شناور،مخابرات،بهداری،ترابری،تعمیر و نگهداری…)،متشکل از یکان‌های ارتش و سپاه و نیروهاى بسیج مردمى ، در سه قرارگاه مشترک سازمان‌دهی و هر یک از آن‌ها داراى فرماندهى مشترک شدند.
سه قرارگاه مشترک که تابع قرارگاه مرکزی کربلا بود بنام‌های؛
قرارگاه قدس (لشکر ۱۶ زرهی –تیپ۵۸ ذوالفقار ارتش، لشکر یک قدس سپاه)
قرارگاه فتح (لشکر ۹۲ زرهی اهواز ، تیپ ۵۵ هوابرد و تیپ ۳۷ زرهی ارتش شیراز – لشکر ۳ فتح سپاه)
قرارگاه نصر (لشکر ۲۱ پیاده و تیپ ۲۳ نیروی مخصوص ارتش- لشکر ۵ نصر سپاه) شکل گرفت.
برای پشتیبانی از عملیات بیت‌المقدس، نیروی هوایی، نیروی دریایی و هوانیروز ارتش، لشکر ۲۸ پیاده با دو تیپ، گروه‌های ۲۲ و ۳۳ توپخانه، گروه ۴۱۱مهندسی رزمی، گروه ۴۰۱ مخابرات، گردان ۴۱۴ پل شناور از ارتش و تیپ‌های ۳۰ مستقل زرهی، ۱۷ قم، ۳۵ امام سجاد، ۲۳ المهدی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جهادگران جهاد سازندگی از استان‌های مختلف کشور نیز حضوری فعال و مؤثر داشتند.
یکان‌های ارتش و سپاه با بهره‌گیری از تجربیات موفق عملیات ثامن‌الائمه ، طریق‌القدس ، فتح المبین ، دوشادوش یکدیگر در عملیات بیت‌المقدس شرکت کردند. ادغام این نیروها سبب افزایش توان رزمى آن‌ها شد و توانستند حماسه پیروزى بر دشمن و آزادى خرمشهر را به وجود آورند.
در این عملیات همچون گذشته ، کمیت مبنای تصمیم‌گیری‌ها و متوقف کننده اقدامات نبود و رزمندگان اسلام و فرماندهان آنان با اتکا بر قدرت لایزال الهى و روحیه شهادت‌طلبی و با یقین به امداد الهى ، کار جنگ و دفاع را سامان دادند
هدف‌های اساسی عملیات بیت‌المقدس
اهداف نظامی
الف- ادامه رزم به‌طور بی‌امان علیه متجاوز با وارد آوردن ضربات پیدرپی بر پیکر او تا دفع متجاوز.
ب- کاهش و درهم شکستن هر چه بیشتر توان رزمی ماشین جنگی دشمن و سلب میل جنگجویی متجاوز با انهدام نیروهای او در این منطقه.
ج- آزادسازی سرزمین‌های اشغالی توسط دشمن در غرب کارون و جنوب کرخه کور به مساحت تقریبی ۵۵۰۰ کیلومترمربع.
د- آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه، پادگان حمید و رسیدن به خطوط مرزی مشترک در منطقه که به‌صورت یک آرزو و هدف ملی درآمده بود.
هـ- خارج کردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد و سایر مناطق خوزستان در این ناحیه از تیررس توپخانه دوربرد عراق.
و- آزاد شدن راه‌آهن و جاده مواصلاتی اهواز – خرمشهر از اشغال و خارج شدن جاده اهواز – آبادان از برد توپخانه دشمن.
ز- به دست آوردن فضای کافی در شرق بصره و کشاندن جنگ به داخل خاک عراق و تهدید بصره به‌منظور به دست آوردن مواضع قدرت برتر سیاسی و نظامی نسبت به دشمن.
اهداف سیاسی
الف- برآورد می‌گردید که با تحمیل شکست به عراق در این منطقه و به‌ویژه آزادسازی خرمشهر، رژیم صدام حسین ازنظر سیاسی و نظامی در داخل و خارج عراق بی‌اعتبار و احتمالاً ساقط خواهد شد.
ب- تسلیم شدن احتمالی رژیم عراق به پذیرش شرایط پیشنهادی ایران برای خاتمه دادن به جنگ.
اهداف اقتصادی
الف- توقف هزینه‌های جنگ، در صورت تسلیم عراق و خاتمه یافتن درگیری.
ب- آزاد شدن شهرها و روستاهای اشغالی که با اسکان دادن مجدد پناهندگان و آوارگان این محل‌ها، از فشار مشکلات اقتصادی جنگ‌زدگان بر دولت کاسته می‌شد.
ج- امکان ایجاد دوباره فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی.
اهداف تبلیغاتی و روانی
الف- نشان دادن توانمندی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در سرکوب متجاوز.
ب- ارائه قاطعیت انقلاب اسلامی در کسب خواسته‌های خود.
ج- افزایش روحیه جنگجویی در نیروهای خودی و جلب و جذب کمک‌های مردمی با ارائه کارنامه عملیاتی پیروزمندانه و امیدواری به کسب پیروزی‌های بیشتر و بزرگ‌تر در نبردهای بعد.
د- تبلیغ زوال و ضعف قدرت سیاسی، نظامی رژیم عراق و بی‌اعتبار ساختن آن در مقابل مردم عراق و حامیان این کشور در منطقه و در جهان.
هـ- ایجاد تزلزل در روحیه ارتش عراق با تبلیغ نقاط ضعف سیستم فرماندهی ارتش عراق.
اجرا و هدایت عملیات بیت‌المقدس:
تقریباً در پایان هفته اول اردیبهشت‌ماه ۱۳۶۱، رزمندگان به یک آمادگی نسبی برای آغاز عملیات رسیده بودند از طرف دیگر تشدید و افزایش فعالیت‌های دشمن در منطقه به‌ویژه اقدامات مربوط به شناسایی و تقویت نیرو و بیم از آنکه متجاوز از فرصت استفاده کرده و اقدام به اعزام نیرو به کرانه غربی کارون نماید و به‌این‌ترتیب عبور نیروهای ما را از رودخانه با اشکال مواجه سازد ازجمله عواملی بود که اجرای هر چه زودتر عملیات را ایجاب می‌کرد.
بدون تردید روز جمعه دهم اردیبهشت‌ماه سال ۶۱ به‌عنوان روز آغاز عملیات و ساعت شروع عملیات (۳۰ دقیقه پس از نیمه‌شب) تعیین شد و به قرارگاه‌های سه‌گانه (قدس، فتح و نصر) در بعدازظهر روز نهم اردیبهشت‌ماه سال ۶۱ ابلاغ شد.
در طراحی عملیات، تهاجم از طریق عبور از رودخانه کارون و پیشروی به‌سوی مرز بین‌المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مدنظر قرارگرفته و چنین استدلال می‌شود که حمله به جناح دشمن، که عمدتاً به سمت شمال آرایش گرفته بود، عامل موفقیت عملیات است.
همچنین، شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جاده آسفالته اهواز – خرمشهر به‌عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیشروی به سمت مرز و تأمین خرمشهر به‌عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.
بر همین اساس، محورهای عملیاتی هر یک از قرارگاه‌ها به ترتیب زیر مقرر گردید:
الف- محور شمالی؛ قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه کرخه).
ب- محور میانی؛ قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز – خرمشهر).
ج- محور جنوبی؛ قرارگاه نصر (با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر)
مانور عملیات بیت‌المقدس:
مانور عملیات بیت‌المقدس در طرح تهیه‌شده شامل یک مانور چهار مرحله‌ای بود که به‌طورکلی شامل عبور از رودخانه کارون و تصرف سرپل، ادامه تک از سرپل به‌سوی مرز، تکدر منطقه شرق بصره و احاطه خرمشهر در شلمچه بود اما در عمل و به علت وضعیت‌های تاکتیکی به وجود آمده، در مراحل سوم و چهارم تغییراتی در طرح تهیه‌شده انجام و کلاً عملیات در پنج مرحله پیش‌بینی‌شده اجرا کردید.
نیروها به دو بخش تقسیم‌شده بودند. بخش اول(قرارگاه قدس) از سمت شمال، و از قسمت خشکی بین هورالعظیم و رود کارون به‌منظور عملیات ایذایی و مشغول کردن دشمن حمله را آغاز کردند و دشمن هم که فکر می‌کرد حمله ایران از این ناحیه خواهد بود، بخش اصلی ارتش خود را در آنجا مستقر کرده بود که پیشروی را برای نیروهای ما عملاً غیرممکن می‌کرد.
اما بخش دوم نیروها(قرارگاه‌های فتح و نصر)، مخفیانه از سمت جنوب بر روی رود کارون به طول ۳۰۰ متر، ۵ پل ساختند تا نیروهای مهاجم اصلی را در خط ساحلی آن‌سوی کارون به طول ۴۰ کیلومتر مستقر کنند. محور حمله‌ای که موفقیت کل عملیات درگرو موفقیت آن بود. گذر شبانه و غافلگیرانه از کارون با موفقیت کامل انجام شد و نیروها به‌سرعت با طی کردن مسافت ۲۵ کیلومتری خود را به جاده اهواز-خرمشهر رساندند که محور ارتباطی اصلی و رگ حیاتی نیروهای عراقی محسوب می‌شد
پنج مرحله عملیات به شرح زیر انجام شد:
مرحله اول: عبور نیروهای خودی در قالب قرارگاه‌های نصر و فتح از رودخانه کارون و تک به دشمن و تصرف سرپل در کرانه باختری رودخانه، هم‌زمان تک قرارگاه قدس در جبهه رودخانه کرخه کور به‌منظور تثبیت دشمن در منطقه جفیر(۱۰/۲/۱۳۶۱)
مرحله دوم: ادامه تک قرارگاه‌های نصر و فتح از سرپل تصرف‌شده به‌سوی خط مرز و ادامه تلاش قرارگاه قدس برای تثبیت دشمن در جبهه کرخه کور ( ۱۶/۲/۱۳۶۱)
مرحله سوم:عقب‌نشینی یگانهای دشمن از منطقه عمومی جفیر و تلاش قرارگاه قدس برای اخذ تماس مجدد با دشمن و ممانعت از عقب‌نشینی آن‌ها (۱۷ و ۱۸/۲/۱۳۶۱)
مرحله چهارم: تک یگانهای قرارگاه نصر در منطقه شلمچه و پل نو به‌منظور احاطه خرمشهر از غرب (۱۹ و ۲۰/۲/۱۳۶۱)
مرحله پنجم: تک نهایی در منطقه شلمچه و پل نو و فتح خرمشهر (۱ تا ۰۳/۰۳/۱۳۶۱) شایان‌ذکر است برابر طرح تهیه‌شده، قرارگاه فجر در منطقه فتح المبین، عملیات پوشش و فریب تاکتیکی را در منطقه فکه باهدف تصرف تپه ۱۸۲ با موفقیت در روزهای ۱۱ و ۱۲/۲/۱۳۶۱ اجرا کرد
عبور از رودخانه کارون و آغاز عملیات:
مرحله اول عملیات: از روز ۹تا ۱۶ اردیبهشت :
عبور از کارون
سرعت در این عملیات بسیار مهم بود و جنگ سختی در پیش روی ایرانی‌ها قرار داشت. ارتش و سپاه و بسیج هم باید در کنار هم می‌جنگیدند تا از هم به بهترین نحو حمایت کنند.
مهندسی ارتش پنج دستگاه پل پیام پی را روی رودخانه کارون مستقر، و آمده کردند تا یگانهای زرهی و توپخانه خودکششی و خودروها بتوانند از روی کارون رد شوند. قایق‌های زیادی هم برای عبور نیروها فراهم شد (۳۶۰ قایق توسط تیپ ۵۵ هوابرد پای‌کار آوردند)، یک گردان شناور هجومی از یگان¬های تکاور با ۳۰۰ فروند قایق و تجهیزات کامل، یک گروه ۴۵ نفرِ غواص با وسایل و تجهیزات کامل، تعداد ۵۰ نفرملوان و ۱۶۰ نفر قایقران از نیروی دریایی ارتش در عملیات بیت‌المقدس شرکت داشتند. سپاه هم کلیه امکاناتش را پای‌کار آورد. جهاد سازندگی مشغول جوش‌کاری‌های طولانی پل ابتکاری بودند، سپاه هم از ارتش خواست تا بسیجی‌ها را در پادگان‌های خود آموزش دهد.
غروب روز ۹ اردیبهشت ۱۳۶۱ قبل از تاریکی، نیروهای ایرانی از دو محور از رودخانه کارون عبور کردند. قرارگاه‌های فتح و نصر در این محورها بودند. نیروها بیشتر با «قایق» و ماشین‌ها و تجهیزات به‌وسیله «پل‌های پیام پی مستقرشده توسط مهندسی ارتش» به آن‌سوی رودخانه کارون منتقل شدند. در شمال و در محور کرخه کور (نور) رزمندگان قرارگاه قدس با گذر از معبرهایی که قبلاً بازشده بود، به نیروهای عراقی نزدیک شدند
سرانجام عملیات بیت‌المقدس در ساعت ۳۰ دقیقه بامداد روز جمعه مورخه ۱۰/۲/۱۳۶۱ با صدور رمز(بسم‌الله الرحمن الرحیم، بسم‌الله القا سم الجبارین، یا علی ابن ابیطالب(ع) ) از سوى فرماندهى قرارگاه کربلا، آغاز شد. شهید آیت‌الله صدوقى و آیت‌الله مشکینى نیز که در کنار فرماندهان ارتش و سپاه در قرارگاه کربلا حضور داشتند، هر یک به‌طور جداگانه‌ای ، پیام‌هایی را به‌وسیله بی‌سیم خطاب به رزمندگان اسلام قرائت کردند.
قرارگاه کربلا به قرارگاه‌های قدس، نصر و فتح دستور اجرای نبرد بزرگ بیت‌المقدس را جهت آغاز یورش به دشمن اعلام کرد. پس از ابلاغ فرمان حمله، چراغ‌های سالن عملیات قرارگاه کربلا خاموش شد و مراسم دعای کمیل برپا شد. در میان همهمه ذکر و دعا و گریه حاضران، از دستگاه‌های بی‌سیم گاهی صدای یگان‌ها شنیده می‌شد که یکدیگر را صدا می‌زدند.
در این زمان قرارگاه قدس عملیات خود را در شمال و در محور کرخه کور (نور) با پیشروی توأم با غافلگیری در سکوت و تاریکی شب به سمت مواضع دشمن با گذر از معبرهایی که قبلاً بازشده بود، به نیروهای عراقی نزدیک شده آغاز کرد ولی همان‌گونه که انتظار می‌رفت ، حدود ساعت یک‌نیمه شب با عراقی‌ها درگیر شدند. دشمن تک قرارگاه قدس را کشف و بلافاصله غرش گوش‌خراش آتشباری توپخانه و طنین رعدآسای انفجارت پی¬در¬پی گلوله‌ها سکوت شب را در سراسر جبهه کرخه در هم شکست .
عبور نیروهای خودی در قالب قرارگاه‌های نصر و فتح از رودخانه کارون و تک به دشمن و تصرف سرپل در کرانه باختری رودخانه (جاده خرمشهر-اهواز)، هم‌زمان تک قرارگاه قدس لشکر۱۶ زرهی ارتش و یگان‌هایی از سپاه پاسداران در جبهه رودخانه کرخه کور به‌منظور تثبیت دشمن در منطقه جفیر، به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، پیشروی نیروها به‌سختی امکان‌پذیر بود. عدم پوشش جناحین این یگان‌ها باعث شده بود که فشار شدید دشمن بر آن‌ها وارد شود.
در محور قرارگاه فتح، لشکر ۹۲ زرهی، تیپ ۵۵ هوابرد، تیپ ۳۷ زرهی و یگان‌هایی از سپاه پاسداران ضمن عبور از رودخانه کارون به‌سرعت خود را به جاده اهواز – خرمشهر رسانده و ضمن اشغال یک سرپل به طول ۲۵کیلومتر درروی جاده خرمشهر و اهواز تصرف و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات دشمن در جاده مذکور پرداختند.
در محور قرارگاه نصر (لشکر ۲۱ پیاده، تیپ ۵۸ تکاور و تیپ ۲۳ نوهد از ارتش و یگان‌هایی از سپاه پاسداران)، به دلیل تأخیر درحرکت و وجود باتلاق در کنار جاده اهواز – خرمشهر و همچنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، نیروهای این قرارگاه در روز اول نتوانستند به اهداف موردنظر دست‌یافته و با قرارگاه فتح الحاق کنند.
قرارگاه فتح منتظر ماند تا قرارگاه نصر هم به جاده برسد؛ اما در محور قرارگاه نصر، کار به گره خورد. آتش عراقی‌ها زیاد بود و فرماندهان نگران بودند که نکند عراقی‌ها آگاهانه، ایرانی‌ها را به قتلگاه هدایت می‌کنند. در منطقه قرارگاه فتح، کماندوهای ورزیده عراقی به سمت جاده می‌آمدند تا با ایرانی‌ها درگیر شوند. جنگ نفرات با تانک شروع‌شده بود و ۵گردان تیپ ۵۵ هوابرد با نیروهای ادغامی از سپاه پاسداران شش روز مردانه در گرمای کلافه کننده اردیبهشت خوزستان مقاومت کردند. خلاصه رزمندگان ایستادگی کرده و ضمن توسعه سرپل روی جاده، پاتک‌های دشمن را یکی پس از دیگری دفع و موقعیت خود را تثبیت نمودند.
الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و همچنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف موردنظر محقق شد، لیکن برخی رخنه‌ها همچنان باقی بود تا اینکه سرانجام پس از ۵ روز، جاده اهواز – خرمشهر از کیلومتر ۶۸ تا کیلومتر ۱۰۳ تثبیت و کلیه رخنه‌ها ترمیم شد.
پس از شش روز، نتیجه عملیات در قسمت کارون خوب بود؛ اما در قسمت شمالی و کرخه کور، نیروها در موانع دشمن زمین‌گیر شده بودند و زیر آتش سنگین آن‌ها تلفات می‌دادند. البته این محور تمرکز را از عراقی‌ها گرفته بود و در پیروزی محور رودخانه کارون تأثیر زیادی داشت.
در این مرحله رزمندگان اسلام ضمن تصرف و تحکیم سرپل ، تلاش کردند تا نیروهاى عراقى را در جبهه کرخه کور و فکه درگیر نگه‌دارند. دشمن با شروع مرحله اول عملیات اقدام به اعزام نیرو به منطقه و تقویت نیروهایش در شلمچه و خط مرزى کرد و ابتدا تلاش نمود که با انجام یک تک ، منطقه سرپل را باز پس گیرد و یا حداقل سازمان‌دهی نیروهاى خودى را بر هم بزند. و مانع از تثبیت منطقه سرپل و انجام مرحله دوم عملیات شود،لذا پاتک‌های دشمن را یکی پس از دیگری دفع و نیروهای خودی موقعیت خود را تثبیت نمودند.
مرحله دوم عملیات: از ۱۷ اردیبهشت تا ۲۱ اردیبهشت :
تاکتیک فرماندهان نظامی در عبور از رودخانه ، دشمن را کاملاً غافلگیر کرد، به‌گونه‌ای که دشمن آشفتگى و ازنظر روحى در شرایط بحرانى قرار گرفت.
در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز – خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز مأموریت یافت تا به‌صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام نماید و سپس آن را گسترش دهد.
تک قرارگاه‌های نصر و فتح از سرپل تصرف‌شده به‌سوی خط مرز ادامه و با موفقیت قسمتى از خط مرز را تأمین کردند و تعدادی از نیروهاى دشمن را منهدم ساختند.
و تلاش قرارگاه قدس برای تثبیت دشمن در جبهه کرخه کور ادامه داشت.
عملیات در این مرحله در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۶/۲/۱۳۶۱ آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگانهای قرارگاه نصر نیز با اندکی تأخیر و تحمل فشارهای دشمن، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق کردند.
نیروهاى عراقى از جبهه کرخه کور عقب‌نشینی کردند و قرارگاه نصر تلاش کرد تا خرمشهر را احاطه کند. در شرایط به وجود آمده دشمن دچار سر دگمی ، و از سه طرف احساس خطر می‌کرد. بدین ترتیب که عقبه لشکرهاى ۵ و ۶ در معرض تهدید جدى قرار داشت ، عقبه کلیه نیروهایى که در خرمشهر استقرار داشتند، تهدید می‌شد، همچنین در شرایطى که هیچ‌گونه مواضع دفاعى مستحکمى براى حفظ شهر بصره وجود نداشت ، این شهر در برابر رزمندگان اسلام قرارگرفته بود. ازاین‌رو فرماندهى دشمن دچار تردید شده بود که براى حفظ مناطق اشغالى و خرمشهر تلاش کند یا براى حفظ بصره .
مرحله سوم: عملیات از ۲۲ تا ۳۱ اردیبهشت
پس از موفقیت مرحله دوم عملیات، برترى رزمندگان اسلام نسبت به دشمن قطعى شد و ابتکار عمل به‌طور کامل در اختیار رزمندگان اسلام قرار گرفت. ازاین‌پس تصمیم‌گیری در جبهه خودى به‌آسانی و در جبهه دشمن با سختى و سردرگمى صورت می‌گرفت . نیروهاى اسلام پیشروى می‌کردند، و دشمن مردد و مرتب در حال عقب‌نشینی و فرار بود. عقب‌نشینی یگانهای دشمن از منطقه عمومی جفیر و تلاش قرارگاه قدس برای اخذ تماس مجدد با دشمن و ممانعت از عقب‌نشینی آن‌ها ادامه داشت.
با پیدایش شرایط جدید و آگاهى از اضمحلال دشمن ، فرماندهان در قرارگاه مرکزى کربلا تشکیل جلسه دادند تا علاوه بر تجزیه‌وتحلیل و بررسى علل عقب‌نشینی دشمن و شرایط جدید، نسبت به ادامه عملیات نیز تدابیر لازم اتخاذ شود. سرانجام تصمیم به انجام مرحله سوم عملیات گرفتند.
در این مرحله علاوه بر خستگى نیروها، با تعجیل در عملیات شناسایی‌های لازم انجام‌نشده بود ولى دو نتیجه مهم در پى داشت :
۱- انهدام دشمن : در محورهاى مختلف ، نیروهاى دشمن در اثر تهاجم پیدرپی رزمندگان اسلام دچار ضعف شدید روحى و جسمى شده و قادر به مقاومت نبوده و منهدم شدند.
۲- واکنش دشمن : در طى مرحله سوم عملیات ، دشمن در تاریخ ۲۴ / ۲ / ۱۳۶۱ به پاسگاه‌های شهابى که شب قبل به دست نیروهاى خودى فتح‌شده بود، حمله کرد. به نظر می‌رسید که دشمن قصد دارد، مانع تحکیم مواضع رزمندگان در منطقه شمالى و گسترش آن‌ها به سمت جنوب بشود، بلافاصله در شب بعد رزمندگان اسلام طى حمله‌ای به دشمن ، مجدداً پاسگاه مزبور را به تصرف خود درآوردند.
دشمن با مشاهده جهت پیشروی نیروهای ایران به‌طرف مرز، لشکرهای ۵ و ۶ خود را به عقب کشاند. به نظر می‌رسید این عقب‌نشینی با دو هدف انجام‌شده باشد: یکی جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها و دیگری تقویت هر چه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.
در پی این عقب‌نشینی که از ساعات اولیه روز ۱۸/۲/۱۳۶۱ آغازشده بود، نیروهای قرارگاه قدس (لشکر ۱۶ زرهی) ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آن‌ها را که از قافله عقب‌مانده بودند، به اسارت خود درآوردند و درنتیجه جاده اهواز – خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه‌ای که توسط قرارگاه نصر پس از الحاق با قرارگاه فتح سرپل تصرف‌شده ) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.
در این مرحله، قرارگاه نصر مأموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز نماید. نیروهای عمل‌کننده که متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و ۵ تیپ ارتش بودند، در آخرین ساعات روز ۱۹/۲/۱۳۶۱ عملیات خود را آغاز کردند؛ اما به دلیل هوشیاری دشمن و تمرکز نیرو در خطوط پدافندی‌اش، نیروهای خودی در انجام مأموریت خود توفیق نیافتند. تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست انجامید. به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود. همچنین مقرر شد دو تیپ المهدی (عج) و امام سجاد (ع) از قرارگاه فجر نیز درحرکت بعدی استفاده شود.
مرحله چهارم عملیات از ۱ تا ۴ خرداد ۱۳۶۱:
نیروهای خودی بلافاصله به سمت شهر بصره عراق حمله کردند که این حرکت نیز برای فریب دشمن بود و تمام نیروهای عراقی که فکر می‌کردند هدف ایران فتح بصره است به‌سرعت از تمام مناطق جبهه شمال به سمت بصره عقب‌نشینی کرده و عملاً از میدان نبرد حذف شدند. به دنبال آن نیروی عملیات ایذایی شمال که زمین‌گیر شده بود، به‌سرعت پیشروی کرده و تمام مناطق شمال را آزاد کرد و تنها هدف فتح نشده، خود شهر خرمشهر باقی ماند. رزمندگان ایرانی که موفق به فریب کامل دشمن شده بودند از مسیر بصره دور زده و از سمت غرب، یعنی دقیقاً از پشت سر تمام استحکامات دفاعی خرمشهر به این شهر هجوم بردند.
دو هواپیمای نیروی هوایی، پل عراقی‌ها بر روی اروندرود را نابود کردند و نیروهای عراقی تنها راه فرار خود را ازدست‌داده و عملاً در خرمشهر گیر افتادند و بدین ترتیب حلقه محاصره کامل شد.
سرانجام در ساعت ۳۰، ۲۲ اول خرداد ۱۳۶۱ تلاش رزمندگان اسلام براى آزادسازی خرمشهر آغاز شد. در برابر تک سریع غافلگیرانه رزمندگان اسلام نیروهاى عراقى دچار وحشت و سرگردانى شدید شدند و نتوانستند واکنش مهمى از خود نشان دهند و ارتباط یکان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد.و فرار افسران و درجه‌داران و سربازان عراقى از منطقه خرمشهر گویاى ازهم‌پاشیدگی سازمان یکان‌های دشمن در خرمشهر بود.
دشمن در مقابل تک غافلگیرکننده نیروهای خودی در منطقه خرمشهر و پل نو مجبور به ترک خاک‌ریزهای دفاعی خود یکی پس از دیگر شده و ساعت چهار و سی دقیقه بامداد ۲/۳/۶۱ جاده آسفالته شلمچه– خرمشهر (جاده پل نو) در محدوده منطقه قرارگاه نصر ۳، فجر ۳ و فتح آزاد شد و نیروهای دشمن تحت‌فشار شدید یگانهای خودی به پشت نهر عرایض و نهر خین عقب رانده شدند. با تصرف جاده مرزی پاسگاه خین و پاسگاه مرزی حدود، ارتباط زمینی دشمن با خرمشهر قطع شد و شهر عملاً به محاصره درآمد.
در روز دوم خرداد نتیجه پیکار بسیار درخشان بود و قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، رسید. تعداد اسرای عراقی در این روز از ۲۸۳۰ نفر تجاوز کرد و یگان‌هایی از دشمن که در منطقه بین نهر عرایض و شلمچه مستقر بودند، به میزان زیاد منهدم شدند.
علیرغم حضور گسترده هواپیماهای عراقی در آسمان منطقه، عقابان تیزپرواز نیروی هوایی ارتش بالگردهای نیروی زمینی و توپخانه صحرایی ارتش در پشتیبانی از یکان‌های رزمنده، درصحنه عملیات بیت‌المقدس حضوری فعال داشتند و با بمباران پل شناور عراقی‌ها بر روی شط العرب و مناطق تجمع آنان در آن‌سوی رودخانه، نقش ارزنده‌ای در آزادسازی خرمشهر ایفا کردند.
تک یگانهای قرارگاه نصر با تقویت دو گردان از تیپ ۵۵ هوابرد در منطقه شلمچه و پل نو به‌منظور احاطه خرمشهر از غرب: تک نهایی در منطقه شلمچه و پل نو و فتح خرمشهر (۱ تا ۰۳/۰۳/۶۱) شایان‌ذکر است برابر طرح تهیه‌شده، قرارگاه فجر در منطقه فتح المبین، عملیات پوشش و فریب تاکتیکی را در منطقه فکه باهدف تصرف تپه ۱۸۲ با موفقیت در روزهای ۱۱ و ۱۲/۲/۱۳۶۱ اجرا کرد.
در اواخر روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، احاطه کامل خرمشهر، تصمیم گرفت تا نیروها با ورود به شهر، آن را از لوث وجود نیروهای عراقی پاک گردانند؛ و در سه بامداد روز سوم خرداد واحدهایی از رزمندگان ایران به آن‌سوی رودخانه وارد شدند.
از طرف دیگر جمعی از نیروهای عراقی با استفاده از تاریکی شب و قایق اقدام به فرار کردند که تعدادی از این قایق‌ها توسط تکاوران نیروی دریایی هدف قرار گرفت و سرنشینان آن‌ها غرق شدند.
درنبرد شهری و کوچه به کوچه که تنها کمتر از ۴۸ ساعت طول کشید، باقیمانده نیروهای عراقی کلاه‌خود را به زمین انداخته ، لباس‌های خود را درآوردند و دست‌ها را به نشانه تسلیم بالا بردند.
نتیجه عملیات در روز ۲/۳/۶۱ بسیار درخشان بود و می‌توان گفت که قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود رسیده و این شهر بدون تردید در آستانه سقوط قرارگرفته است. برابر پیام‌های استراق سمع شده از دشمن، اندکی پس از آغاز این عملیات، فرماندهان اغلب یگانهای دشمن در پیام‌های خود درخواست عقب‌نشینی کردند. کارکنان یگانهای درگیر اکثراً مبادرت به فرار نموده یا با تسلیم خود به رزمندگان اسلام تن به اسارت دادند.
نیروهای عراقی از ساعت سه و پنجاه دقیقه بامداد تا نیم بعدازظهر روز سوم خرداد از سمت شلمچه ۳ بار اقدام به پاتک کردند و تلاش نمودند تا از طریق جاده شلمچه – خرمشهر حلقه محاصره خرمشهر را بشکنند، اما هر بار با پایداری و مقاومت دلاورانه رزمندگان ایرانی(تیپ۱ لشکر۲۱ تقویت‌شده با دو گردان از تیپ ۵۵هوابرد و نیروهای سپاه پاسداران) مواجه شدند و با دادن خساراتی عقب‌نشینی کردند.
آغوش باز و سراسر غرور و افتخار خرمشهر به‌سوی رزمندگان اسلام
در ساعت ۱۱ صبح روز ۳ خرداد درحالی‌که درگیرى شدیدى بین قواى ایران و نیروهاى عراق در شمال نهر خین جریان داشت و دشمن درصدد بود تا هر طور شده حلقه محاصره خرمشهر را بشکند، رزمندگان ایرانى از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. دشمن در ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند اندکى مقاومت کرد که آن‌هم به‌سرعت درهم‌شکسته شد.
سرانجام در ساعت ۱۲ قواى ایران از سمت شمال و مشرق نیز وارد شهر شدند و نیروهاى متجاوز بعثى که ۲۴ ساعت در محاصره کامل قرار داشتند راهى جز اسارت یا فرار و یا کشته شدن نداشتند بدین‌جهت واحدهاى عراقى گروه‌گروه به اسارت رزمندگان اسلام درآمدند
در ساعت ۲ بعدازظهر۳خردادماه۱۳۶۱، خرمشهر به‌طور کامل آزاد شد و پرچم پرافتخار جمهورى اسلامى ایران پرفراز مسجد جامع و پل تخریب‌شده خرمشهر به اهتزاز درآمد.
و این شهر که ساعت چهار بعدازظهر روز ۴ آبان ماه سال ۱۳۵۹ به اشغال دشمن درآمده بود، سرانجام ساعت ۱۴:۲۰ سوم خردادماه سال۱۳۶۱ پس از نوزده ماه اسارت به دست فرزندان غیور این مرزوبوم که برای رهایی این شهر از چنگال متجاوز سر از پا نمی‌شناختند و خون پاکشان را بی‌دریغ نثار کرده بودند، آزاد شد.
رزمندگان اسلام در اولین اقدام خود پس از آزادسازی شهر، نماز شکر را در مسجد جامع خرمشهر اقامه کردند. خبر آزادسازی خرمشهر به‌سرعت در همه‌جا طنین افکند و ملت ایران اسلامی را که مدت‌ها در آرزوی شنیدن چنین خبر مسرت بخشی بودند، غرق در شادی و سرور کرد. مردم در خیابان‌ها با روشن کردن چراغ‌ها و به صدا درآوردن بوق اتومبیل‌های خود به انتشار این خبر پرداخته و مردم به خیابان‌ها ریختند و با پخش شیرینی به جشن و پای‌کوبی پرداختند. در پایان آن روز امت شهیدپرور ایران با حضور در مساجد، نماز شکر به‌جای آورده و با فرارسیدن شب به یمن پیروزی حق بر باطل بر پشت‌بام‌ها ندای الله‌اکبر سر دادند.
در این عملیات بیش از ۱۶۰۰۰ نفر از عراقی‌ها کشته و بیش از ۱۹۰۰۰ نفر اسیر شدند و تعداد زیادی از ادوات و سلاح‌های سبک و سنگین خود را از دست دادند. صدام نیز که به هیچ‌کدام از اهداف در نظر گرفته‌شده خود، ازجمله فروپاشی نظام سیاسی ایران و فتح خوزستان نرسیده بود، با از دست دادن خرمشهر آخرین امید خود را نیز ازدست‌داده بود و از پیشروی بیشتر ایران به‌شدت هراس داشت، خواستار آتش‌بس و خاتمه جنگ شد.
پشتیبانی رزمی و پشتیبانی خدمات رزمی ارتش در پشتیبانی از عملیات بیت‌المقدس:
در موفقیت عملیات بیت‌المقدس نیروی هوایی ، هوانیروز ،مهندسی رزمی، پدافند هوایی، توپخانه صحرایی، پشتیبانی منطقه۲ شیراز و نیروی دریایی نقش مؤثری را ایفا نمودند.
الف- بیمارستان صحرایی:
در این عملیات، بیمارستان صحرایی مجهز به اتاق عمل به همت نیروهای بهداری ارتش پشتیبانی منطقه ۲ شیراز آماده‌شده بود به کار گرفته شد و بدین ترتیب با اقدامات و پیگیری‌های اولیه در این بیمارستان‌ها مجروحان زیادی از خطر مرگ نجات یافتند.. هوانیروز هم بالگردهایش را ظرف مدت یک ماه آماده پشتیبانی از عملیات و تخلیه مجروحان و جابجایی نیروها را با بالگردهایشان انجام می‌دادند.
ب- نیروی هوایی ارتش:
نیروی هوایی به‌منظور تسریع در هماهنگی‌های موردنیاز و پشتیبانی هوایی از عملیات،ستاد ویژه عملیات جنوب را در دزفول تشکیل داد. این نیرو برای پشتیبانی هوایی از عملیات بیت‌المقدس طرح شبح ۳ را تهیه کرد که بر اساس آن برای عملیات آفندی ۲۰ سورتی و برای وضعیت‌های پدافندی ۸ سورتی پرواز پشتیانی نزدیک هوایی پیش‌بینی‌شده بود. نیروی هوایی آمادگی داشت تا در مواقع بحرانی با تعداد پرواز بیشتری به درخواست یکان‌های تکور پاسخ دهد. در این طرح همچنین برای عکس‌برداری هوایی ،پوشش هوایی منطقه، حمل آماد و نیرو، تخلیه مجروحین پیش‌بینی‌های لازم به‌عمل‌آمده بود.دو هفته قبل از آغاز عملیات،نیروی هوایی فعالیت‌های شناسایی و عکس‌برداری از منطقه را شروع و تا ده روز پس ازخاتمه مأموریت و آزادی خرمشهر ادامه داد. علیرغم تهدیداتی که از سوی پدافند هوایی عراق و هواپیماهای گشتی (CAP) و پوششی مستقر در منطقه وجود داشت، عملیات مربوط به شناسایی تاکتیکی و عکس‌برداری هوایی از ترکیب و استعداد نیروهای عراقی مستقر درصحنه عملیات توسط خلبانان نیروی هوایی ج.ا.ا به‌خوبی انجام شد و اطلاعات لازم جهت اجرای مرحله اول از عملیات بیت‌المقدس فراهم شد.(حبیبی غلامی،۱۳۹۷:۳۵۸)
خلبانان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در پشتیبانی هوایی از عملیات بیت‌المقدس درمجموع تعداد ۳۳۶۸ پرانه شامل ۱۰۸۴ پرانه رزمی و ۲۲۸۴ پرانه پشتیبانی خدمات رزمی انجام داده‌اند که ۹۳۱ پرانه آن ، پرواز مراقبت مسلحانه و تند خیز (اسکرامبل) بود. در طول عملیات ۱۳۰ سورتی پرواز بمباران هوایی توسط خلبانان انجام شد. درمجموع ۳۸۷۶۷۲ پوند مهمات جنگی هوایی معادل دویست تُن بر سر دشمن فروریخته شد. ۲۲ سورتی پرواز عکس‌برداری هوایی انجام شد. بیش از ده هزار نفر مجروح توسط هواپیماهای ترابری نهاجا به شهرستان‌هایی که آماده پذیرش زخمی‌ها را داشتند، تخلیه شد.در طول شب نوزدهم به بیستم اردیبهشت ۱۳۶۱ هواپیماهای غول‌پیکر، ۷۴۷ جمبوجت نیروی هوایی ارتش بنا به درخواست سپاه پاسداران، نیروهای تقویتی را به استعداد ۶۰۰۰ نفر بسیجی، از مشهد به پایگاه هوایی امیدیه در خوزستان منتقل کردند که این جابه‌جایی ازنظر تعداد نفرات و سرعت و زمان کوتاه اجرا که فقط یک‌شب بود، یکی از عملیات ترابری چشمگیر نیروی هوایی محسوب می‌گردد. افراد مذکور از پایگاه امیدیه به‌وسیلۀ بالگردها و وسایل نقلیه زمینی به جبهه منتقل و به واحدهای سپاه واگذار شدند.(نمکی و دیگران،۱۳۹۹،ج۱۱:۲۳۳)
نیروی هوایی همچنین با استقرار ۳پایگاه پدافند هوایی موشکی(موشک هاگ و را پیر) به پاسداری و پوشش آسمان منطقه پرداخت که در سرنگونی هواپیماهای متجاوز و دفع خطر هوایی بسیار مؤثر و چشمگیر عمل نمود. پایگاه‌های پدافند یادشده عبارت بودند از:
الف- سایت تبوک در شمال آبادان که در۲۱/۱/۱۳۶۱عملیاتی شد
ب- سایت بدر در شمال خرمشهر که در ۱/۳/۱۳۶۱عملیاتی شد
ج- سایت خیبر در جاده سوسنگرد که در ۱/۲/۱۳۶۱عملیاتی شد
ج- هوانیروز :
هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی ایران پس از کسب تجربه از عملیات غرورآفرین طریق¬القدس و فتح المبین جهت پشتیبانی از یگان¬های عمل‌کننده، با پایگاه رزمی پشتیبانی عمومی اصفهان، پایگاه هوانیروز مسجدسلیمان و پایگاه هوانیروز کرمان در این عملیات شرکت نمود و عملیات را ازنظر پشتیبانی آتش یکان‌های مانوری، حمل آماد، تخلیه مجروح، جابجایی نیرو و شناسایی هوایی پشتیبانی نمود .گروهای رزمی هوانیروز که برای این عملیات سازمان داده‌شده بودند عبارت بودند از:
یک گروه رزمی پشتیبانی در پشتیبانی قرارگاه قدس
یک گروه رزمی پشتیبانی در پشتیبانی قرارگاه‌های فتح ونصر
یک گروه رزمی پشتیبانی در احتیاط فرماندهی قرارگاه کربلا
گردان هواپیمایی فرماندهی در اختیار فرمانده نیروی زمینی
هوانیروز یکی از یگانهای پشتیبانی‌کننده و مؤثر در تمامی عملیات دوران دفاع مقدس بود در عملیات بیت‌المقدس نیز با ۹۶ فروند بالگرد، از انواع مختلف در این عملیات بودند (۲۶ فروند کبرا- ۳۲ فروند ۲۱۴ – ۲۲ فروند ۲۰۶ – ۱۶ فروند شنوک ) گردان هواپیمایی فرماندهی نیز۳ فروند هواپیمای کوچک حمل‌ونقل در اختیار داشت .که با ۵۱۸۰ ساعت پرواز در قالب ۳۶۷۰ سورتی ضمن انهدام ادوات زرهی و سنگرهای دشمن، ۷۸۲۰ مجروح را تخلیه و ۳۵۶۱ رزمنده و حمل ۱۰۱ تن بار را ترابری نمود.(کریم زاده و پایخان،۱۳۹۰:۱۱۹-۱۱۸)
د-مخابرات:
گروه ۰۱مخابرات امکانات ارتباطی باسیم و بی‌سیم، رادیو رله و سایر تجهیزات ارتباطی را در پشتیبانی از عملیات فراهم نمود به‌طورکلی عملیات را با امکانات مخابراتی پشتیبانی نمود
علاوه بر تجهیزات مخابراتی یگان‌ها که برای برقرار نمودن ارتباط تاکتیکی داخلی و بین یگانی مورد بهره‌برداری قرار گرفت.شرکت مخابرات ایران با استقرار خطوط تلفن اف- ایکس بین قرارگاه کربلا با تهران و سایر نقاط کشور و همچنین واگذاری این قبیل خطوط تلفنی به بعضی از قرارگاه‌های تابعه و یگانهای زیر امر، شبکه ارتباطی را تا حد قابل قبولی توسعه داد.همچنین تیم شنود اداره اطلاعات ستاد مشترک ارتش و گروه ۰۱مخابرات نیروی زمینی ارتش برای تقویت امور ارتباط و مخابرات به‌ویژه در قرارگاه کربلا به کار گرفته شدند.
به‌رغم دستورهای صادرشده و نظارت و پیش‌بینی‌های لازم امنیت مخابرات در این عملیات کماکان مانند عملیات پیشین و به علت بی‌توجهی و سهل‌انگاری حتی پاره‌ای مسئولان بلندپایه به‌خصوص سپاهی به‌خوبی و به‌طور کامل رعایت نشد.
هـ- امکانات مهندسی:
عملیات بیت‌المقدس با توجه به عملیات عبور از رودخانه، منطقه وسیع و بیابانی عملیات،موانع و مواضع پدافندی دشمن نیاز به تلاش‌های فراوان مهندسی رزمی به‌ویژه در امر عبور از رودخانه و احداث پل شناور و تعمیر و نگهداری جاده‌ها در منطقه داشت.
یگانهای مهندسی رزمی نیروی زمینی ارتش شرکت‌کننده در عملیات بیت‌المقدس عبارت بودند از:
الف-گردان مهندسی رزمی لشکر۱۶زرهی
ب- گردان مهندسی رزمی لشکر۹۲زرهی
ج- گردان مهندسی رزمی لشکر۲۱پیاده
د- گروه ۴۱۱ مهندسی رزمی ارتش از بروجرد
هـ- گردان۴۱۴ پل شناور مهندسی نیروی زمینی ارتش
و-گروهان طراده جدید التاسیس ظفر از گردان ۴۱۴مهندسی رزمی
امکانات در این عملیات برای عبور از رودخانه کارون:
الف-پل شناور پی ام پی ۷دستگاه
ب- طراده جی اس پی ۱۰ دستگاه
ج-قایق بزرگ ۲۷فوتی ۱۰فروند
د- قایق هجومی(جمینی)۳۰۰فروند با راننده(مأمور از نیروی دریایی ارتش)
تعداد سه پل شناور و۶دستگاه طراده به قرارگاه فتح و دو پل شناور و۴دستگاه طراده به قرارگاه نصر و یک دستگاه به قرارگاه قدس و یک دستگاه در احتیاط قرار داشت. را آماده کردند تا ماشین‌های زرهی و جنگی بتوانند از روی کارون رد شوند؛ و نیروهای جهاد سازندگی و مهندسی سپاه، هم امکاناتش را آورد. جوش‌کاری‌های طولانی درحالی‌که دشمن هم نباید از آن‌ها سر درمی‌آورد. قایق‌های زیادی هم توسط ارتش و سپاه آماده بکار در محل. برای عبور نیروها فراهم شد. سپاه هم از ارتش خواست تا بسیجی‌ها را در پادگان‌های خود آموزش عبور از رودخانه دهد.
و- پدافند هوایی:
پدافند هوایی ارتش با احداث سایت‌های تاکتیکی هاوک ،افزایش بهره عملیاتی سامانه‌های ضد هوایی، هدایت و کنترل عملیاتی تجهیزات پدافند هوایی، استفاده از اطلاعات دریافتی از ایستگاه‌های رادار و همچنین سامانه‌های شنود الکترونیکی مستقر در منطقه با هماهنگی و همکاری ستاد عملیات هوایی جنوب، نقش مهمی در کسب برتری هوایی نیروی هوایی ارتش ج.ا.ا و درنتیجه تسهیل شکست دشمن و آزادسازی خرمشهر ایفاء کرد.نیروی هوایی ارتش ج.ا.ا نیز با تغییر تاکتیک‌های هوایی با کمک پدافند هوایی تلاش‌های نیروی هوایی عراق در کسب برتری هوایی را ناکام گذاشت. اصول حاکم بر عملیات پدافند هوایی کربلا ۳ متأثر از اصل پوشش راداری چندلایه، تفکیک منطقه مسئولیت و درگیری هواپیماهای شکاری، سامانه‌های موشکی پدافند زمین به هوا و جنگ‌افزارهای پدافندی ارتفاع کم و پوشش هوایی صحنه نبرد می‌باشد و استفاده از سایت‌های موشکی هاگ تاکتیکی در نزدیک‌ترین نقطه نسبت به منطقه عملیات به‌منظور کسب برتری هوایی، مدنظر بود (کیا و رخت‌افکن، ۱۳۹۵: ۲)
پدافند هوایی ارتش با استفاده از پایگاه موشکی از نیروهایی که از رودخانه کارون عبور کردند، پشتیبانی کردند.و همچنین با استقرار بیش از ۵۰۰توپ ضد هوایی در منطقه عملیات یگان‌ها را پشتیبانی و با تأمین فضای امن منطقه عملیات، حدود ۵۳ فروند هواپیمای دشمن را ساقط نمود.
در این عملیات بیش از ۵۵ فروند از هواپیماهای دشمن و ۳ بالگرد دشمن هدف آتشبارهای موشکی صحنه نبرد (موشک‌های فنیکس،اسپارو،سایدوایندر،هواپیماهای جنگنده ره‌گیر و موشک‌های هاگ،سایت های موشکی تبوک و خیبر قرار گرفتند و منهدم شدند.
ز-پشتیبانی توپخانه از عملیات بیت‌المقدس:
عملیات قرارگاه‌های سه‌گانه با آتش توپخانه لشکر۱۶زرهی (۵گردان توپخانه و یک گردان پدافند هوایی)، توپخانه لشکر۹۲زرهی (۵گردان توپخانه و یک گردان پدافند هوایی)، توپخانه لشکر۲۱پیاده (۵گردان توپخانه و یک گردان پدافند هوایی)، تیپ ۵۵هوابرد(یک گردان توپخانه و یک آتشبار پدافند هوایی)، تیپ ۵۸ذوالفقار(یک گردان توپخانه و یک آتشبار پدافند هوایی)، تیپ ۳۷زرهی(یک گردان توپخانه و یک آتشبار پدافند هوایی) ،گروه ۲۲توپخانه(۷گردان توپخانه و یک گردان پدافند هوایی) و گروه۳۳توپخانه (۵گردان توپخانه و یک گردان پدافند هوایی) ، جمعاً۳۲گردان توپخانه صحرایی و۷گردان پدافند هوایی ارتش در پشتیبانی از عملیات بیت‌المقدس شرکت فعال و مداوم داشتند.
ح-پشتیبانی نیروی دریایی ارتش از عملیات بیت‌المقدس:
مأموریت کلی پدافند از جزیره آبادان به پایگاه دریایی خرمشهر واگذارشده بود و به‌منظور پشتیبانی یکان‌های عبور کننده از رودخانه‌های کرخه کور و کارون، قرارگاه عملیاتی نداجا در لشکر۹۲ زرهی اهواز تشکیل و این قرارگاه یکان‌های خود را شامل یک گردان شناور هجومی از یکان‌های تکاور با ۳۰۰ فروند قایق و تجهیزات کامل، یک گروه ۴۵ نفره غواص با وسایل و تجهیزات کامل، تعداد ۵۰ نفر ملوان و ۱۶۰ نفر قایقران، سازمان‌دهی و تحت کنترل عملیاتی لشگر ۹۲ زرهی اهواز به قرارگاه‌های تحت امر قرارگاه کربلا اعزام و در پشتیبانی قرارگاه‌های قدس، فتح و نصر قرار گرفتند. با اعلام شروع عملیات از سوی قرارگاه کربلا عملیات گسترده و عبور هجومی نیروهای تحت امر قرارگاه‌های فتح و نصر از رودخانۀ کارون آغاز و یگانهای شناور هجومی نیروی دریایی ارتش که مسئولیت تأمین سرپل در غرب کارون را به عهده داشتند امکان استقرار پل‌های شناور بر روی رودخانه جهت عبور تجهیزات سنگین را فراهم نمودند. در مورخه ۱۰/۲/۶۱ در ساعات اولیه عملیات، دریادلان نداجا، واحدهای نیروی زمینی(نفرات، تانک‌ها و ماشین‌آلات سنگین) را از روی رودخانه کارون عبور داده و متعاقب آن مجروحین، یکان‌های خودی و اسرای عراقی را به ساحل شرقی کارون ترابری نمودند. در مدت عملیات، غواصان نداجا ضمن استقرار در پل‌ها نسبت به بازیابی خودروها، تخلیه اجساد و سایر تجهیزات از رودخانه کارون، بایگان‌های مهندسی نیروی زمینی ارتش همکاری نمودند.( سندهای شماره ۶۱۰۱۳۱۰۷۱ و ۶۱۰۲۰۱۱۹۷ مرکز اسناد دفاع مقدس نیروی دریایی ارتش ج ا ایران )
سرعت در این عملیات بسیار مهم بود و جنگ سختی در پیش روی ایرانی‌ها قرار داشت. ارتش و سپاه و بسیج هم باید در کنار هم می‌جنگیدند تا از هم به بهترین نحو حمایت کنند.
-سازمان رزم سپاه:
سپاه پاسداران که مسؤولیت فرماندهی و هدایت بسیج را نیز بر عهده داشت، به‌مرورزمان و متناسب با نیازهای جبهه، سازمان خود را ازنظر کمی و کیفی گسترش داد. سیستم اداره جنگ مردمی در عملیات ثامن‌الائمه و طریق‌القدس به‌صورت ابتدایی شکل گرفت و در عملیات فتح المبین، با تغییرات عمده‌ای گسترش یافت. در این عملیات سپاه به‌طور چشم‌گیری سازمان خود را گسترش داد به‌گونه‌ای که ۱۲ تیپ را آماده و به میدان وارد کرد درحالی‌که در عملیات طریق‌القدس تنها چهار تیپ وارد عمل شده بودند. همچنین در این عملیات سپاه، برای نخستین بار، فرماندهی مشترک از بالاترین رده فرماندهی تا پایین‌ترین واحدهای رزمی به کار گرفته شد. ادغام نیروها از رزمندگان تا رده فرماندهان و تشکیل قرارگاه‌های مشترک در وضع مطلوبی به اجرا درآمد. کامل کردن نقاط قوت و ضعف نیروها از سوی یکدیگر نکته مهم در این ادغام بود.
-ژاندارمری:
سه گردان رزمی پیاده ژاندارمری(گردان‌های امداد) که در کنترل عملیاتی لشکرهای ۱۶زرهی و ۲۱پیاده قرار داشتند شامل گردان۳۰۷مارد، گردان فارسیاب و گردان ۵۰۷دغاغله
-جهاد سازندگی:
جهادگران جهاد سازندگی از استان‌های مختلف کشور با کلیه امکانات خود نیز حضوری فعال و مؤثر در پشتیبانی از عملیات بیت‌المقدس داشتند.
نتایج عملیات:
عملیات بیت‌المقدس از گسترده‌ترین و باارزش‌ترین عملیات دوران دفاع مقدس و یکی از دوازده عملیات بزرگ و مؤثر ایران در ۸ سال دفاع مقدس است. هر مرحله از این عملیات در مقایسه با عملیاتی مثل ثامن‌الائمه و طریق‌القدس، خود یک عملیات بزرگ به‌حساب می‌آید. این عملیات حدود ۲۵ روزبه طول انجامید .
الف- این نبرد به بزرگ‌ترین موفقیت نیروهای ایرانی در تمام دوران جنگ تحمیلی تبدیل شد، با تغییراتی که در هنگام اجرای طرح به عمل آمد نهایتاً ۵۴۰۰ کیلومترمربع از خاک مقدس میهن اسلامی ایران و خرمشهر پس از ۱۹ ماه اشغال آزاد گردید.
ب- تصرف پادگان حمید، محور(راه‌آهن و جاده) اهواز و خرمشهر و همچنین آزادسازی شهر هویزه و تأمین خطوط مرزی شلمچه تا شمال طلائیه، علاوه بر این شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج کیلومتر از خط مرزی تأمین شد گردیدند.
ج-دو لشکر عراق کاملاً منهدم و ۶ لشکر نیز از ۲۰ درصد تا ۶۰ درصد متحمل آسیب جدی شدند . بیش از ۱۶۰۰۰ نفر کشته و زخمی و ۱۷۴۹۹ نفر به اسارت درآمدند. ۵۵۰ دستگاه تانک و نفربر، ۵۰ دستگاه خودرو، ده‌ها عراده توپ و مقادیر زیادی از انواع جنگ‌افزار و مهمات همراه و سرنگونی ۵۵ هواپیما و ۳ بالگرد، ضایعات تجهیزات دشمن بود. (جعفری، ۱۳۹٫ ۸: ۷۷).
و- فتح خرمشهر، برتری نظامی ایران بر عراق مورد تائید کارشناسان و تحلیل گران نظامی قرار گرفت، فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به‌گونه‌ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند.
ز- عملیات بیت‌المقدس موجب شد تا کشورهای عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند.
غنائم:
بالگرد ۱ فروند
تانک و نفربر ۱۰۵ دستگاه
خودرو ۵۶۰ دستگاه
میزان انهدام یگانهای دشمن:
لشگر ۳ زرهی و لشگرهای ۱۱ و ۱۵ پیاده: ۸۰ درصد.
لشگرهای ۹ و ۱۰ زرهی: ۵۰ درصد.
لشگر ۷ پیاده: ۴۰ درصد.
لشگر ۵ مکانیزه و لشگرهای ۶ و ۱۲ زرهی: ۲۰ درصد.
تیپ‌های ۹، ۱۰ و ۲۰ گارد مرزی: ۱۰۰ درصد.
تیپ ۱۰۹ پیاده: ۶۰ درصد.
تیپ‌های ۶۰۱، ۶۰۲، ۴۱۶، ۴۱۹ پیاده: ۵۰ درصد.
تیپ‌های ۳۱، ۳۲ و ۳۳ نیروهای مخصوص به میزان زیاد.
این پیروزی با تقدیم حدود ۶ هزار شهید و حدود ۲۵ هزار نفر مجروح، به پایان رسید. از این تعداد ۱۰۸۶ شهید مربوط به ارتش بودند.پس‌ازاین عملیات به دستور صدام، فرمانده سپاه سوم عراق (سرلشکر صلاح القاضی)، فرمانده لشکر سوم زرهی (سرتیپ اسعد جواد شینته)، سرتیپ نزار نقشبندی و سرهنگ عبدالهادی از تیپ ۴۱۲ به‌عنوان مقصران اصلی این شکست، اعدام شدند و بعدازاین عملیات، وضعیت برای عراق آن‌چنان وخیم شده بود که صدام دستور عقب‌نشینی از تمامی اراضی اشغال‌شده¬ی ایران را صادر کرد. (رفیق السامرایی، ۱۳۹۷: ۶۷ و ۶۸)
اهمیت فتح شهر خرمشهر:
فتح شهر خرمشهر از دو جهت حائز اهمیت خاص بود:
جهت اول اینکه : با این پیروزى بزرگ ، جنگ وارد مرحله نوینى شد و قواى اسلام با تهاجمات کوبنده خود مرحله‌به‌مرحله پیروزی‌های تازه‌ای را به ملت مسلمان ایران و همه ملت‌های مسلمانى که عاشق و شیفته انقلاب اسلامى هستند و چشم امید به این نهضت دوخته‌اند، هدیه کرد.
بابى جدید بر روى سلحشوران ایران گشوده شد تا با حملات برق‌آسا و دلاورانه آن‌ها، دشمن زبون دیوانه‌وار به استفاده از سلاح‌های شیمیایى مجبور شد.
دشمن می‌دانست که این مرحله از جنگ با اسرائیل پیشین ، تفاوتى فاحش دارد و یورش‌های سهمگین و بی‌باکانه لشکریان اسلام را هیچ‌گونه پاسخگو نیست .
این درماندگى و بیچارگى باعث شد، تا دشمن به سلاح‌های شیمیایى پناه ببرد اما زمان کوتاهى نگذشت که این سلاح نیز کهنه شد و راهى براى نجات رهایى خصم از دام مرگ و ذلت گشوده نشد.
جهت دوم اینکه : این فتح عظیم باعث شد آمریکاى جهان خوار و سایر قدرت‌های استعمارى حساب کار خود را بکنند و از موضع تهاجم و حمله ، به موضع دفاع بیفتند؛ آنان پیش‌ازاین می‌پنداشتند که عراق خواهد توانست پس از پیروزى بر ایران جایگزین رژیم دست‌نشانده سابق و ژاندارم اصلى منطقه که در اثر انقلاب اسلامى ازمیان‌رفته بود، گردد تا حافظ و نگهبان منافع آنان در منطقه شود؛ لیکن پس از فتح خرمشهر، نه‌تنها اندیشه تصرف در ایران غیرممکن شد، بلکه هول و وحشت سقوط رژیم دست‌نشانده صدام هم سراپاى وجود ناپاکشان را فراگرفت و آن‌ها را وادار کرد که کوشش و تلاش بکنند تا شاید صدام را از سقوط نجات دهند.
ویژگی‌های عملیات بیت‌المقدس در مقایسه با سایر عملیات انجام‌شده در هشت سال دفاع مقدس
۱- عملیات عبور از رودخانه برای اولین بار در طول دو سال جنگ
۲- زمان کوتاه طرح‌ریزی و آمادگی برای عملیات (یک ماه)
۳- اهمیت و ارزش مناطق آزادشده
۴- دست آورده‌ای ارزشمند سیاسی، نظامی و روانی بیشتر نسبت به سایر عملیات هشت سال دفاع مقدس
۵- مدت مداومت عملیات (۲۶ روز)
تحلیل عملیات بیت‌المقدس:
طراحی عملیات بیت‌المقدس تحت عنوان سلسله عملیات کربلا، بلافاصله بعد از عملیات فتح المبین آغاز شد. تدبیر کلی این بود، قبل از اینکه متجاوز از ضربه نبرد فتح المبین به خود آید، نیروهای ایران سومین منطقه حساس و مهم خوزستان را آزاد نمایند و در اصطلاح نظامی نوعی استفاده از موفقیت نبرد فتح المبین به عمل آید، منظورهای اساسی از عملیات بیت‌المقدس تداوم رزم علیه دشمن، تهدید بصره، کاهش توان رزمی دشمن، آزادسازی خرمشهر و خارج نمودن اهواز از برد توپخانه بود. البته ملاحظات سیاسی در رابطه با بی‌ثبات نشان دادن رژیم صدام، وادار نمودن عراق به پذیرش شرایط ایران برای پایان جنگ، کاهش فشار مشکلات مهاجرین جنگی در داخل کشور و ایجاد زمینه برای فعالیت‌های کشاورزی در مناطق حاصلخیز خوزستان نیز موردتوجه بوده است. لازم به ذکر است که اهداف این عملیات فراتر از آزادسازی خرمشهر بود، متوقف ماندن عملیات بعد از آزادسازی خرمشهر در وهله نخست به دلیل انتخاب تاکتیک عقب‌نشینی نیروهای عراقی از مناطق جنوب هویزه و شمال طلائیه بود که موجب شد تا نیروی فراوان ای را برای حفظ بصره برای خود ذخیره ساخته و از انهدام آن‌ها جلوگیری نماید و دیگری تداوم عملیات در طول ۲۵ روز جنگ و نبرد مداوم بود که موجب خستگی و کاهش توان رزمی یگان‌ها گردیده و موفقیت ادامه عملیات را تضمین نمی‌کرد.
عملیات بیت‌المقدس بزرگ‌ترین، وسیع‌ترین و مؤثرترین اقدام نظامی ایران در طول جنگ محسوب می‌شود که بعد از آزادسازی خرمشهر موجب گردید فضایی برای گفتگو درباره خاتمه جنگ ایجاد گردد ولی چون عراق به سرکردگی استکبار جهانی حاضر به پذیرش شرایط ایران نبود از این فرصت استفاده نشد و نبرد جهت آزادسازی مناطق اشغال‌شده و نفوذ به خاک عراق تداوم یافت. تسخیر برق‌آسای بندر حیاتی خرمشهر توسط رزمندگان اسلام ضربه گیج‌کننده‌ای را بر عراق و همه کشورهای متحدش وارد ساخت. به‌طوری‌که پس از مدت‌ها خاموشی، تماماً برای نجات صدام حسین به تکاپو افتادند و با فشارهای تبلیغی و سیاسی بر ایران خواهان برقراری آتش‌بس فوری شدند. مهم‌ترین نتایج عملیات بیت‌المقدس عبارت‌اند از:
-تغییر نگرش جهانی نسبت به توانمندی رزمندگان اسلام و اثبات خلاقیت و ابتکار نیروهای ایرانی.
– ایجاد نگرانی و وحشت در بین حامیان منطقه‌ای و بین‌المللی رژیم عراق
– تغییر موازنه قدرت در جبهه‌های نبرد به‌طوری‌که ابتکار عمل آفندی در اختیار رزمندگان اسلام قرار گرفت.
– افزایش اقتدار سیاسی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین‌المللی،.
– وادار کردن سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به‌ویژه شورای امنیت سازمان ملل به موضع‌گیری که سکوت خود را پس از چندین ماه از آغاز تجاوز شکست و اقدام به صدور قطعنامه نمود.
– شکست توان سیاسی و نظامی عراق و تردید حامیان او در توانایی نظامی ارتش عراق
– ایجاد سرور و شادمانی در ملت ایران و تقویت وحدت ملی و انگیزه دفاعی در همه آحاد ملت و مسئولین
رهبر کبیر و معمار انقلاب اسلامی حضرت امام(ره) در خصوص حماسه آزادسازی خرمشهر فرمودند:«خرمشهر را خدا آزاد کرد» و« فتح خرمشهر، فتح خاک نیست بلکه به حقیقت فتح ارزش¬های اسلامی هست».
«در پایان یاد و خاطره شهدای هشت سال دفاع مقدس و به‌ویژه شهدای عملیات بیت‌المقدس را گرامی می‌داریم. روحشان شاد و راهشان پر رهرو و مستدام باد.»
Loading ...
